ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

Η αδελφότητα της σπηλιάς (μέρος ΙΖ')

Στον Γερμανό αρχαιολόγο και αρχιτέκτονα Carl Haller von Hallerstein αναφερθήκαμε πριν. Όπως λοιπόν σημειώσαμε, ο Hallerstein, ανάμεσα σε διάφορα άλλα σχεδιάσματα, είχε εκπονήσει και χάρτες της περιοχής των αρχαίων λατομείων της Πεντέλης. Σε έναν από τους χάρτες αυτούς, που περιλαμβάνεται στο λεύκωμα "Haller von Hallerstein in Griechenland 1810–1817" και φέρει ένδειξη «Σεπτέμβριος 1817», αποτυπώνεται η κάτοψη της σπηλιάς την εποχή εκείνη (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ).

Θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε ότι η συγκεκριμένη αποτύπωση είναι ιδιαίτερα ακριβής, γεγονός που οφείλεται στο ότι ο Hallerstein, εκτός από αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας, ήταν και ειδικευμένος σχεδιαστής. Παρόλα αυτά, ούτε η αποτύπωση του ξεφεύγει από τον κανόνα που θέλει τα περισσότερα σχεδιαγράμματα των εκκλησιδίων να παρουσιάζουν μεγαλύτερες ή μικρότερες αποκλίσεις από την πραγματικότητα. Έτσι, το τοιχίο που ενώνει τα εκκλησίδια με το υπόλειμμα του τείχους της σπηλιάς –το τοιχίο με το άνοιγμα (3) της προηγούμενης σχετικής συζήτησης μας– φαίνεται να φέρεται λοξά ως προς την πρόσοψη των εκκλησιδίων, ενώ στην πραγματικότητα είναι κάθετο.

Πέρα από την παραπάνω μικρή ασυμφωνία, η κάτοψη του Hallerstein είναι, όπως είπαμε, ακριβέστατη. Και μπορούμε μέσω αυτής να σχηματίσουμε αξιόπιστη εικόνα της σπηλιάς των αρχών του 19ου αιώνα. Όχι όμως ολόκληρης. Γιατί, όπως εύκολα διακρίνεται, το περίγραμμα της σπηλιάς διακόπτεται προς το βάθος της, εκεί όπου υπάρχει μία μικρή σημείωση. Το σημείο αυτό αντιστοιχούσε στο «λαιμό» που συνέδεε το κυρίως εσωτερικό με τον μικρότερο συνεχόμενο θάλαμο, για τον οποίο μιλήσαμε προηγουμένως. Ο εσώτερος αυτός θάλαμος, λοιπόν, απ' όπου ξεκινούσαν τα περισσότερα πηγάδια και τούνελ, δεν περιλαμβάνεται στη χαρτογράφηση.

Στο υπόλοιπο, χαρτογραφημένο τμήμα αποτυπώνονται σχηματικά πολλά απ' όσα συζητήσαμε σε αυτή και σε προηγούμενες ενότητες. Αποτυπώνεται, για παράδειγμα, στο αριστερό τοίχωμα η αρχή του τούνελ που οδηγεί στη «λιμνούλα». Και, τελικά, φαίνεται ότι σχεδόν δεν υπήρξε ξένος περιηγητής των παλιών καιρών που να πέρασε από τη σπηλιά και να μην κατέβηκε τα αρχαία σκαλοπάτια που οδηγούν στο κρυστάλλινο, αδιατάρακτο νερό της. Επί της εισόδου της σπηλιάς αποτυπώνεται, εκτός από το υπόλειμμα του τείχους που στέκει ακόμα σήμερα, και ένα γειτονικό τμήμα, καθώς και η κεντρική πύλη που σχηματιζόταν ανάμεσα τους (σημειώνεται με ένα «c»). Στο εσωτερικό της σπηλιάς, τέλος, αριστερά αμέσως μετά την είσοδο και σύστοιχα με το σημείο όπου είδαμε ότι σώζονται λαξευμένες δέστρες και δοκοθήκες, αποτυπώνεται η ύπαρξη ενός πολύ μικρού κτίσματος/κατασκευάσματος, ορθογώνιας κάτοψης και άγνωστης χρήσης (σημειώνεται με τον αριθμό 4).

Ο σχεδιασμός του χάρτη αυτού τον Σεπτέμβριο του 1817 ήταν ένα από τα τελευταία πράγματα που έκανε στη ζωή του ο Hallerstein, καθώς πριν αλλάξει η χρονιά, στις 5 Νοεμβρίου 1817, ο Γερμανός αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας απεβίωσε μέσα σε υψηλό πυρετό, στην περιοχή Αμπελάκια Θεσσαλίας (http://www.dictionaryofarthistorians.org/hallervonhallersteinc.htm). Αρχικά κηδεύτηκε εκεί, όμως αργότερα η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα και τάφηκε στο Ηφαιστείο (ή Θησείο, όπως εξακολουθεί να αποκαλείται ο ναός του Ηφαίστου, λόγω λανθασμένης παλαιότερης αντίληψης που τον ήθελε να είναι αφιερωμένος στον Θησέα) – μια κατάληξη που αναδίδει, οπωσδήποτε, μια νότα «πεντελικής νομοτέλειας». Γιατί το μάρμαρο από το οποίο είναι κατασκευασμένο το Ηφαιστείο, δεν προέρχεται απλώς από την Πεντέλη, προέρχεται, σύμφωνα με μελέτες, συγκεκριμένα από το αρχαίο λατομείο της σπηλιάς (ενδεικτικά: http://osme.8m.com/greekmarbleinanc.htm). Έτσι, χωρίς να το υποψιάζεται, δύο μήνες πριν το θάνατο του ο Hallerstein είχε αποτυπώσει το λατομείο απ' όπου προήλθαν τα μάρμαρα του μνημείου δίπλα στο οποίο έμελλε να ταφεί.

Τώρα, ίσως από ώρα να αναρωτιέστε γιατί, ενώ το θέμα μας είναι η αδελφότητα της σπηλιάς, εμείς εδώ εστιάσαμε επί μακρόν σε παλιές περιγραφές και αποτυπώσεις του μέρους, που θα μπορούσαν να είχαν συμπεριληφθεί και στην προηγούμενη μας συζήτηση περί παλιάς σπηλιάς. Ο λόγος έχει να κάνει με το σχηματισμό κατά το δυνατόν πληρέστερης εικόνας. Γιατί η περιγραφή του Chandler και η αποτύπωση του Hallerstein, παρότι αναφέρονται σε μεταγενέστερες περιόδους, μας μεταφέρουν σκηνές που μάλλον δεν απέχουν πολύ από την εικόνα που παρουσίαζε η σπηλιά την εποχή της μονής. Και, με τις σκηνές αυτές ως φόντο, ήρθε η ώρα να πούμε δυο λόγια για τους πρωταγωνιστές της ιστορίας, που σε όλη την έως τώρα συζήτηση μας παρέμειναν αθέατοι, πίσω από ερείπια, ξεφτισμένες τοιχογραφίες και μισοσβησμένα χαράγματα.

Τι γνωρίζουμε για τους ανθρώπους αυτούς; Υπάρχουν στοιχεία;

Εφόσον, όπως είπαμε, καμία αναφορά από την εποχή της μονής της σπηλιάς δεν έχει διασωθεί, τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι λιγοστά, έμμεσα και αποσπασματικά. Γνωρίζουμε, λοιπόν, ότι η σπηλιά εγκαταλείφθηκε οριστικά από τους εκεί μονάζοντες το 1578, με την ίδρυση της μονής Πεντέλης το ίδιο έτος. Σημείωνε ο Γ. Λαδάς σε απόσπασμα που παραθέσαμε σε προηγούμενη ενότητα: «...από δε της ιδρύσεως της μονής Πεντέλης υπό του αγίου Τιμοθέου κατά το έτος τούτο (1578), εγκατελείφθη και το μονύδριον της Σπηληάς, ως και τα επί της Πεντέλης ασκηταριά και οι ασκηταί συνεκοινοβίωσαν μετά του αγίου Τιμοθέου εις την υπ' αυτού ανεγερθείσαν τότε μονήν...».

Ανάλογη εικόνα μάς μεταφέρεται και μέσα από τα απομνημονεύματα του Κυρίλλου Δέγλερη, ενός από τους ηγούμενους της μονής Πεντέλης. Ανέφερε συγκεκριμένα σχετικά με την ίδρυση της μονής (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ): «...Περιελθών (ο κτήτωρ της Μονής Πεντέλης Τιμόθεος προ του 1578) από άκρου εις άκρον το Πεντελικόν όρος εύρεν αυτό υπό διαφόρων εγγραμμάτων κληρικών κατωκημένον, εις όσα μέρη του όρους υπήρχεν ύδωρ και ναΐσκος, ήτοι τον Άγιον Γεώργιον Κοκκιναράν, τον Άγιον Ιωάννην, τον Άγιον Παντελεήμονα, τον Άγιον Λουκάν, τον Χρυσόστομον, τον Άγιον Νικόλαον εις το Σπήλαιον, τους Ταξιάρχας εις το Καμάρι, την Φραγκοκκλησιά εις το Βογιάτη, και τον Άγιον Πέτρον. Άπασαι αι θέσεις αύται κείνται επί του Πεντελικού, εν αις οι κατοικήσαντες είχον σχηματίση κηπίδια, διότι υπήρχεν εις όλα τα μέρη αυτά ύδωρ...». Επισημαίνουμε εδώ το γεγονός ότι οι ασκητές της Πεντέλης αναφέρεται ότι ήταν εγγράμματοι, κάτι που τονίζεται και αλλού στα απομνημονεύματα του παλιού ηγούμενου της μονής Πεντέλης (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ): «...Πεισθέντες δε συμπεριέλαβεν έκαστος τους περί αυτών και τα βιβλία των (επειδή ήσαν άπαντες εγγράμματοι) και συνεκοινοβίωσαν μετά του κτήτορος μέχρι του έτους χίλια πεντακόσια ογδόντα (1580)...».

Η τροπή της ιστορίας αυτής υπήρξε αξιοπρόσεκτη, καθώς ενώ, όπως σημειώνεται, οι κληρικοί που ίδρυσαν τη μονή Πεντέλης –άρα και εκείνοι που κατήλθαν από τη σπηλιά– ήταν μορφωμένοι και είχαν υπό την κατοχή τους αρκετά εκκλησιαστικά συγγράμματα, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα από την ίδρυση της μονής εκδηλώθηκε μία θεαματική έκπτωση ως προς το μορφωτικό και πνευματικό επίπεδο των μοναχών. Και, ενώ ορισμένα παμπάλαια κείμενα μεγάλης ιστορικής αξίας είχαν διασωθεί επί αιώνες στα χέρια των ασκητών της Πεντέλης, μέσα σε λιγότερο από εκατό χρόνια, όχι μόνο τα κείμενα αυτά, αλλά ακόμα και η ανάμνηση της ύπαρξης τους εξαφανίστηκε από τη βιβλιοθήκη της μονής. Όμως, θα μιλήσουμε αναλυτικότερα για την απότομη αυτή μεταστροφή στην πορεία της ενότητας, όταν κατηφορίσουμε ως τη μονή Πεντέλης.

Πάντως, αν και σύμφωνα με τις αναφορές το τέλος του οργανωμένου ασκητισμού/μοναχισμού στη σπηλιά επήλθε με την ίδρυση της μονής Πεντέλης το 1578, το πιθανότερο είναι η μοναστική κοινότητα της σπηλιάς να είχε παρακμάσει ήδη πριν την εξέλιξη αυτή. Ειδάλλως οι εκεί μονάζοντες, που όπως είδαμε είχαν φτάσει κάποτε σε ικανούς αριθμούς, δύσκολα θα ήταν διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν τον τόπο τους και να ενταχθούν στη μονή Πεντέλης. Φαίνεται ότι η αντίστροφη μέτρηση για τη μονή και την αδελφότητα της σπηλιάς είχε ξεκινήσει νωρίτερα, αρκετά νωρίτερα αν κανείς αναλογιστεί ότι στα απομνημονεύματα του Κυρίλλου Δέγλερη, που παραθέσαμε προηγουμένως, γίνεται μία φευγαλέα μόνο αναφορά στον «Άγιον Νικόλαον εις το Σπήλαιον», σαν να επρόκειτο για ένα απλό ασκηταριό, και όχι για κάποιο ιδιαίτερο μοναστικό κέντρο επί της Πεντέλης.

Αν η αναφορά του Κυρίλλου Δέγλερη στην κοινότητα της σπηλιάς είναι φευγαλέα, η αναφορά του Δ. Καμπούρογλου στον ασκητή Νικάνορα θα μπορούσε, όπως συζητήσαμε, να χαρακτηριστεί αινιγματική. Όμως, χωρίς αμφιβολία, η πιο εντυπωσιακή –έως απίστευτη– αναφορά είναι εκείνη του Τούρκου Evliya Chelebi, στην οποία γίνεται λόγος για υπόγειο διδασκαλείο, για παράξενα χαράγματα και για χιλιάδες ανθρώπινα οστά μέσα σε στοές. Το οδοιπορικό του Chelebi στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1667 και 1670, περίπου έναν αιώνα μετά την ίδρυση της μονής Πεντέλης και την επακόλουθη εγκατάλειψη της σπηλιάς από τους εκεί μονάζοντες. Εξηγείται έτσι, λοιπόν, το γεγονός ότι, αναφερόμενος στους «σοφούς» και τους «μυημένους» που κατά τη μαρτυρία του διαβίωναν στις στοές, ο Τούρκος περιηγητής χρησιμοποίησε παρατατικό χρόνο, αφήνοντας να εννοηθεί ότι η δραστηριότητα αυτή αφορούσε το παρελθόν, και όχι το χρόνο της δικής του επίσκεψης. Ανέφερε συγκεκριμένα (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ): «Εκεί, μες στις ανήλιαγες σπηλιές, δεχόντουσαν να θαφτούν τα πιο φωτεινά πνεύματα για χάρη της τέχνης και της επιστήμης. Εκεί μέσα γίνονταν η μύηση τους κι εκεί μάθαιναν τον τρόπο να συνεννοούνται μεταξύ τους, μεταβιβάζοντας τη σκέψη τους χωρίς να χρησιμοποιούν ομιλία. Εκεί μάθαιναν κι ένα σωρό μαγικές αγωγές και τελέσματα.»

Παρεμπιπτόντως, το πρωτότυπο κείμενο του χρονικού της επίσκεψης του Chelebi στην Ελλάδα φυλάσσεται λίγα μόλις χιλιόμετρα μακριά από τη σπηλιά, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (http://www.ascsa.edu.gr/index.php/gennadiusgreek/geografia).

Αλλά ποιος, ή μάλλον τι ακριβώς ήταν αυτός ο Chelebi;

Η απάντηση στην παραπάνω ερώτηση οδηγεί σε μία ακόμη αναπάντεχη «συγχορδία συμβάντων και καταστάσεων», από εκείνες που συχνά συνοδεύουν τον αναζητητή της μπερδεμένης αυτής ιστορίας. Γιατί η επωνυμία Chelebi (ή Çelebi – προφέρεται Τσελεμπί) δεν είναι δίχως νόημα. Όπως σημειώνεται στη μελέτη του Βλαδίμηρου Μιρμίρογλου "Οι Δερβίσαι" σχετικά με το μυστικισμό του Ισλάμ (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ): «Η λέξις Τσελεμπή κατά το λεξικόν Έμπου Ζιγιά παράγεται εκ του "σαλιμπί – salibi", όπερ σημαίνει σταυροφόρος, ιερεύς, διότι επί της εποχής του Τσεγγίς Χαν οι Τάταροι και οι Τούρκοι εδιδάχθησαν την ανάγνωσιν παρά των ιερέων δηλ. παρά των χριστιανών ιερέων των σταυροφόρων του Βυζαντίου.» και «Ο "Τσελεμπή εφέντης" έχει καθήκον να εποπτεύη την τήρησιν των ηθών και των θρησκευτικών του Τάγματος κανόνων, την διαγωγήν των Δερβίσσηδων και την εν τω Μοναστηρίω τάξιν. Εις όλους τους Μεβλεβηχανέδες (τα ιδρύματα των Μεβλεβήδων) υπάρχουσιν εκπρόσωποι της θέσεως ταύτης.» Με απλά λόγια, η επωνυμία Chelebi, που σήμαινε «ιερέας», συνιστούσε και αξίωμα, εκείνο του πνευματικού ηγέτη των Μεβλεβί Δερβίσσηδων (ένα πολύ αναλυτικό λεξικό όρων και επωνυμιών σε σχέση με τους τελευταίους περιέχεται στην ιστοσελίδα http://www.dar-al-masnavi.org/mevlevi-glossary.html).

Οι Μεβλεβί Δερβίσσηδες αποτελούσαν ένα μοναστικό τάγμα Σουννιτών Μουσουλμάνων, το οποίο είχε ιδρυθεί τον 13ο αιώνα και με τον καιρό είχε αποκτήσει ευρεία απήχηση και σημαντική δύναμη στον Ισλαμικό κόσμο (η λέξη «Δερβίσης» είναι περσικής προέλευσης και σημαίνει «μοναχός», αν και η πρωταρχική της έννοια ήταν «ολιγαρκής–πτωχός»). Κάτω από τον θρησκευτικό μανδύα, οι πεποιθήσεις τους περισσότερο θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν κράμα φιλοσοφικών και μυστικιστικών δοξασιών. Κεντρική θέση στο θρησκευτικό τους τυπικό καταλάμβαναν η μουσική και ο χορός. Οι Μεβλεβί χρησιμοποιούσαν, μάλιστα, μια ειδική μουσική γραφή, τη «μουσική γραφή Χαμπαρσούμ», η οποία έχει εκλείψει προ πολλού. Παράλληλα, είχαν επινοήσει έναν ιδιότυπο και παρατεταμένο στροβιλοειδή χορό, ως μέρος των θρησκευτικών τους πρακτικών. Μέσω αυτού του «χορού των Δερβίσσηδων», όπως έγινε ευρύτερα γνωστός, επεδίωκαν να περιέρχονται σε κατάσταση έκστασης, επιτυγχάνοντας επαφή με το Θείο, όπως πίστευαν (περισσότερα για τους Μεβλεβί Δερβίσσηδες και τον στροβιλοειδή τους χορό εδώ: http://el.wikipedia.org/wiki/Μεβλεβί_Ντερβίς).

Υπάρχουν πολλά άκρως ενδιαφέροντα στοιχεία στο τυπικό των Δερβίσσηδων, όμως ας μην ξεφεύγουμε από το θέμα μας. Εκείνο που έχει σημασία για τη δική μας συζήτηση είναι ότι ο Evliya Chelebi, ο Τούρκος περιηγητής του 17ου αιώνα που επισκέφτηκε τη σπηλιά της Πεντέλης και άφησε πίσω την εκπληκτική του μαρτυρία σε σχέση με το τι συνάντησε στο εσωτερικό των τούνελ που ξεκινούσαν από εκεί, δεν ήταν κάποιος τυχαίος. Γιατί, μπορεί το "Evliya Chelebi" να συνιστούσε ψευδώνυμο, ο Mehmed Zılli όμως, ο άνθρωπος που κρυβόταν πίσω από αυτό, ήταν όντως ένας Δερβίσσης (ενδεικτικά: http://www.britannica.com/eb/article-9033376/Evliya-Celebi). Μάλιστα, ο Dervis Mehmed Zılli ήταν πιθανότατα μυημένος στο τάγμα "Gülşeni" των Σούφι (http://en.wikipedia.org/wiki/Evliya_Çelebi), των μυστικιστών του Ισλάμ, παρακλάδι των οποίων υπήρξαν και οι Μεβλεβί Δερβίσσηδες (αναλυτικά για τους Σούφι, εδώ: http://en.wikipedia.org/wiki/Sufism).

Υπό το φως των παραπάνω, η ιστορία αποκτά μια άλλη διάσταση, αφού πίσω από το ψευδώνυμο Evliya Chelebi και τη σχετική μαρτυρία αποκαλύπτεται ένας άνθρωπος μυημένος σε μία από τις αρχαιότερες μυστικιστικές παραδόσεις του Ισλάμ – εκείνη των Σούφι. Βέβαια, θα μπορούσε κανείς να δυσπιστήσει ως προς το αληθές της μαρτυρίας αυτής. Οι ενδείξεις, όμως, μιλούν περί του αντιθέτου, στηρίζοντας τον βασικό της κορμό.

Διάσπαρτα στις διάφορες ενότητες, έχουμε επισημάνει αρκετές τέτοιες ενδείξεις. Εδώ, ας σταθούμε σε δύο ακόμα αναφορές από το παρελθόν. Ο Τσελεμπί, βλέπετε, δεν ήταν ο μοναδικός περιηγητής των περασμένων αιώνων που είχε εισχωρήσει στα τούνελ της σπηλιάς.

ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ