ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

Η αδελφότητα της σπηλιάς (μέρος Η')

Ο χώρος της σπηλιάς, με τα λογής–λογής ίχνη και υπολείμματα από περασμένους αιώνες, αποτελεί και ένα αρχείο του παρελθόντος της. Μία από τις σημαντικότερες εγγραφές του αρχείου αυτού αντιστοιχεί στα εκκλησίδια της εισόδου.

Παρότι το όλο σύμπλεγμα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως ένα ενιαίο, διπλό εκκλησάκι, ο πληθυντικός αριθμός απηχεί ακριβέστερα τα γεγονότα, αφού, όπως θα δούμε, πρόκειται για δύο ξεχωριστά κτίσματα που ανεγέρθηκαν σε διαφορετικές εποχές.

Υπάρχουν διάφορα ενδιαφέροντα στοιχεία και παρατηρήσεις σε σχέση με τα εκκλησίδια αυτά, ας ξεκινήσουμε όμως πρώτα από τα πιο βασικά ερωτήματα. Πότε και από ποιους κτίστηκαν;

Λαξευμένες στο βράχο, στα δεξιά του Ιερού του Αγίου Σπυρίδωνα, απαντώνται κάποιες παραστάσεις, καθώς και δύο επιγραφές:

Λίγο πιο χαμηλά και δεξιότερα, κάπως ξέχωρα από τον κυρίως όγκο των παραστάσεων, διακρίνονται μερικά ακόμη σκαλίσματα:

Η σφαίρα με το σταυρό που κρατά ο αριστερά λαξευμένος άγγελος καταστράφηκε τον Ιανουάριο του 2011 από βάνδαλο. Είχε προηγηθεί η καταστροφή από άλλους (;) βανδάλους της Αγίας Τράπεζας και μέρους της αγιογράφησης του Ιερού του Αγίου Σπυρίδωνα τον Οκτώβριο του 2010 (ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011).

Το σύνολο των παραστάσεων και επιγραφών που φέρει ο βράχος είχε αποτυπώσει παλιότερα σε σχέδιο της η γνωστή λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη:

Ακριβές ως προς την απόδοση των μορφών και των σχημάτων, το σχέδιο αυτό, ωστόσο, δεν αποδίδει σωστά τις σχετικές τους θέσεις. Για παράδειγμα, προσέξτε ότι το σκαλισμένο στο βράχο πουλί, σε αντίθεση με εκείνο του σχεδίου, ακουμπάει με το ράμφος του το γραμμοειδές χάραγμα που ξεκινά από το άνω σκέλος του σταυρού αριστερά του – σημαντικό συμβολικό στοιχείο της όλης παράστασης. Οι γραμμές αυτές, που εξέχουν από τις κορυφές των σκαλισμένων σταυρών και θυμίζουν περισπωμένη, είχαν καθιερωθεί κατά την παλαιοχριστιανική εποχή, ώστε μαζί με το κάθετο σκέλος του σχήματος του σταυρού να συνθέτουν ένα "Ρ" (η γραμμή που εξείχε από τον άνω σταυρό των παραστάσεων διέφερε από τις αντίστοιχες των δύο άλλων και έχει πια καταστραφεί). Έτσι σχηματίζονταν τα γράμματα "Ι ΧΡ" (το "Ι" από το κάθετο σκέλος και το "Χ" από τον όλο σταυρό), το μονόγραμμα δηλαδή του Ιησού Χριστού:

Σε άρθρο του στην περιοδική έκδοση "Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος" του 1927 (αντίτυπο υπάρχει στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη – τόμος έτους 1927, σελίδες 45–59), ο βυζαντινολόγος καθηγητής Γεώργιος Α. Σωτηρίου σχολίαζε σε σχέση με τις ανάγλυφες αυτές παραστάσεις:

...Τόσον τα θέματα (αετοί, αρχάγγελοι, κλήμα), όσον και η μορφή των σταυρών με το χαρακτηριστικό μονόγραμμα του Χριστού, το ένδυμα, η στάσις και η κόμωσις των αγγέλων, μας οδηγούν εις την παλαιοχριστιανικήν εποχήν, εν ώ η τεχνοτροπία των –κατωτέρα και ικανώς απομακρυνομένη από τα αρχαία πρότυπα– καθώς και η μορφή των γραμμάτων, υποδεικνύει ακριβέστερον τον 7ον περίπου αιώνα ως εποχή κατασκευής.

Ούτως οι τρεις μεγάλοι σταυροί με τα άκρα των κεραιών πεπλατυσμένα και με την γραμμήν του μονογράμματος λεπτήν έχουν ομοιότητα προς τους μονογραμματικούς σταυρούς των νεκρικών κοπτικών στηλών του 6ου και 7ου αιώνος. Επίσης τα σχήματα των τριών άλλων σταυρών, τους οποίους κρατούν οι άγγελοι, είναι όμοια προς σχήματα ανάγλυφων ή εγχάρακτων επιταφίων...

...Η παράστασις αετών, λίαν διαδεδομένον θέμα κατά την παλαιοχριστιανικήν εποχήν, απαντά συνηθέστερον εις τας κοπτικάς στήλας και θα ηδύνατο ίσως να διευκρινίση το ζήτημα της εξ Αιγύπτου εισαγωγής του ασκητικού βίου. Τέλος οι άγγελοι, ανόμοιοι κατά το μέγεθος, είνε ειργασμένοι εις εξέχον ομοίως ανάγλυφον, δεν φέρουν δε φωτοστέφανον, όπως ενίοτε παρατηρείται τούτο κατά την αρχαιοτέραν εποχήν της χριστιανικής τέχνης. Ο προς τ' αριστερά είνε ενδεδυμένος με χιτώνα και ιμάτιον και κρατεί δια της δεξιάς σκήπτρον, δια δε της αριστεράς σφαίραν μετά σταυρού· επί της εξεχούσης ούλης κόμης φέρει μικρόν διάδημα προσομοιάζον προς τα διαδήματα Τυχών (ο τονισμός της λέξης είναι του συγγραφέα) εις προσωποποιήσεις πόλεων. Ο προς τα δεξιά άγγελος, ενδεδυμένος χιτώνα εζωσμένον, κρατεί δια της δεξιάς σταυρόν και δια της αριστερής ομοίως σφαίραν· επί της κεφαλής φέρει μέγαν δίσκον κοσμούμενον με φοινικοειδή σχέδια. Αμφότεροι παρίστανται εντελώς κατ' ενώπιον, είνε ειργασμένοι με ικανήν σχηματοποίησιν εις τεχνοτροπίαν παρακμής του 7ου πιθανότατα αιώνος...

...Ούτως εκ των αναγλύφων τούτων συνάγομεν, ότι κατά τον 7ον αιώνα είχεν ήδη γίνει το σπήλαιον τόπος λατρείας και διαμονής χριστιανών ασκητών, έκτοτε δε δεν εγκατελείφθη είτε ως ασκηταριόν χρησιμοποιούμενον είτε και ως παρεκκλήσιον ή μετόχιον Μοναστηρίου, όπως δεικνύουν αι κοσμούσαι τα ναΰδρια διαφόρων εποχών τοιχογραφίαι...

Οι παρατηρήσεις που διατυπώνονται στα προηγούμενα αποσπάσματα σηκώνουν αρκετή ανάλυση και συζήτηση. Προκειμένου, όμως, να μη χαθούμε σε αναλύσεις επί αναλύσεων, ας κρατήσουμε μόνο τα βασικότερα στοιχεία. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον καθηγητή Σωτηρίου, ως πιθανότερος χρόνος λάξευσης των παραστάσεων προσδιορίζεται ο 7ος αιώνας, ενώ, όπως σημειώνεται, οι παραστάσεις αυτές μοιάζουν να είναι κοπτικής προέλευσης, φέροντας ομοιότητες τόσο στη θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία με ανάλογα σχέδια κοπτικών νεκρικών στηλών. Η τελευταία αποτελεί σημαντική παρατήρηση και ρίχνει ίσως φως στο ερώτημα της ταυτότητας των πρώτων χριστιανών ασκητών που εγκαταστάθηκαν στο χώρο της σπηλιάς. Παράλληλα, από την παρατήρηση αυτή ξεκινούν πολλά και διαφορετικά μονοπάτια, με κατάληξη και πάλι τη σπηλιά.

Οι Κόπτες είναι Αιγύπτιοι χριστιανοί, και απετέλεσαν μία από τις πρώτες πληθυσμιακές ομάδες που ασπάστηκαν το Χριστιανισμό. Η ονομασία "Κόπτες" προέρχεται από το ελληνικό "Αίγυπτος", που με τη σειρά του είχε προέλθει από το αρχαίο αιγυπτιακό "Ha–Ka–Ptah", δηλαδή "Οίκος του Ptah". Η ελληνική ονομασία παραφθάρηκε από τους Άραβες σε "Qubt" ή "Qibt", και τελικά σε "Copt". Η δε κοπτική Εκκλησία της Αιγύπτου είχε ιδρυθεί μόλις περί το 60 μ.Χ., βασιζόμενη στις διδασκαλίες του Αγίου Μάρκου.

Εκείνο, τώρα, που έχει σημασία για τη συζήτηση μας είναι ότι οι Κόπτες είχαν ενσωματώσει αρκετές από τις παραδόσεις της αρχαίας αιγυπτιακής θρησκείας, αλλά και στοιχεία της αρχαίας ελληνικής παράδοσης και γραμματείας, μιας και η Αίγυπτος είχε κατακτηθεί το 332 π.Χ. από τον Μέγα Αλέξανδρο και είχε έρθει σε επαφή με τις σχετικές διδασκαλίες. Η μετάβαση των Κοπτών στον Χριστιανισμό διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι η πίστη σε μια μετά θάνατο ζωή, κεντρικό σημείο της χριστιανικής διδασκαλίας, υπήρξε και βασική πίστη της αρχαίας αιγυπτιακής θρησκείας. Παράλληλα, υπήρχαν και αρκετές άλλες ομοιότητες μεταξύ των δύο θρησκειών, όπως για παράδειγμα η πίστη των αρχαίων Αιγυπτίων στην ιερή τριάδα των θεών Όσιρη, Ίσιδας και Ώρου, στη διττή –θεού και ανθρώπου– φύση του Όσιρη, καθώς και στη θανάτωση και μετέπειτα ανάσταση του. Έτσι, οι Κόπτες ασπάστηκαν με ευκολία τη νέα τότε θρησκεία, παρότι αυτή εξακολούθησε να τελεί υπό απαγόρευση έως και το 313 μ.Χ., έτος κατά το οποίο ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος επέβαλε με νόμο την ανεξιθρησκία σε ολόκληρη την επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Κοπτών αναμίχθηκαν στην πορεία του χρόνου με ποικίλες δοξασίες, απομακρυνόμενες σε αρκετά σημεία από τον κορμό της χριστιανικής πίστης. Τον Δεκέμβριο του 1945, κοντά στην πόλη Nag Hammadi της Αιγύπτου, σκάβοντας στο έδαφος ενός βουνού διάτρητου από ένα σύμπλεγμα 150 και πλέον σπηλαίων που 4300 χρόνια πριν είχαν χρησιμοποιηθεί ως ταφικοί θάλαμοι, ένας Αιγύπτιος χωρικός έκανε μία εκπληκτική ανακάλυψη. Θαμμένο στο χώμα, βρήκε ένα μεγάλο βάζο, στο εσωτερικό του οποίου υπήρχαν 13 δερματόδετα, χειρόγραφα σε παπύρους βιβλία. Μη συνειδητοποιώντας την παλαιότητα και αξία των βιβλίων αυτών, ο χωρικός τα απόθεσε αρχικά δίπλα στο φούρνο του σπιτιού του, όπου, στα χέρια της μητέρας του, αρκετές από τις σελίδες τους χρησιμοποιήθηκαν ως προσάναμμα. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο χωρικός μαζί με τους αδελφούς του εκδικήθηκαν το θάνατο του πατέρα τους, σκοτώνοντας με αξίνες και τσάπες τον άνθρωπο που θεωρούσαν υπαίτιο. Φοβούμενος μήπως κατά τις ανακρίσεις που θα επακολουθούσαν η αστυνομία ανακάλυπτε τα βιβλία, ο χωρικός παρέδωσε μερικά από αυτά σε κάποιον συντοπίτη του ιερέα. Υπό την κατοχή του ιερέα, ένας δάσκαλος είδε τα βιβλία και υποψιάστηκε την αξία τους. Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, και ενώ αρκετά από τα βιβλία είχαν ήδη πουληθεί στη μαύρη αγορά, επρόκειτο για κοπτικά ιερά κείμενα, μεταφράσεις άλλων παλαιότερων κειμένων, γραμμένων στα ελληνικά (αρκετοί ήταν οι Κόπτες που γνώριζαν ελληνικά, το δε αλφάβητο της κοπτικής γλώσσας είναι ίδιο με εκείνο της ελληνικής, εμπεριέχοντας απλώς κάποιους επιπρόσθετους χαρακτήρες – http://www.omniglot.com/writing/coptic.htm). Τα κείμενα του Nag Hammadi, όπως έγιναν παγκοσμίως γνωστά, υπολογίζεται ότι είχαν γραφτεί μεταξύ 350 και 400 μ.Χ., ενώ τα πρωτότυπα, γραμμένα στην ελληνική γλώσσα κείμενα των οποίων αποτελούσαν μεταφράσεις, υπολογίζεται από τους περισσότερους μελετητές ότι είχαν γραφτεί προ του 200 μ.Χ.

Το εντυπωσιακό με τα κείμενα αυτά είναι ότι, αν και χριστιανικού περιεχομένου, η ιστορία που αφηγούνται σε σχέση με τη ζωή και τη διδασκαλία του Ιησού Χριστού ουδεμία σχέση έχει με τα όσα πρεσβεύουν τα περισσότερα χριστιανικά δόγματα. Ένα από τα κείμενα ξεκινά με τη φράση: «Αυτή είναι η μυστική διδασκαλία που κήρυξε ο ζων Ιησούς, την οποία ο δίδυμος του, Ιούδας Θωμάς, κατέγραψε σε κείμενο». Σε άλλο σημείο, ο Ιησούς φέρεται να λέει: «Αν αναδείξεις αυτό που υπάρχει μέσα σου, αυτό που θα αναδείξεις θα σε σώσει. Αν δεν αναδείξεις αυτό που υπάρχει μέσα σου, αυτό που δε θα αναδείξεις θα σε καταστρέψει». Ένα από τα κείμενα, που φέρει τον τίτλο "Απόκρυφο (ευαγγέλιο) του Ιωάννη", ξεκινά εκφράζοντας την πρόθεση να «αποκαλύψει τα μυστήρια και τα πράγματα που κρύβονται στη σιωπή, τα οποία ο Ιησούς δίδαξε στο μαθητή του Ιωάννη». Σε κείμενο που φέρει τον τίτλο "Η Μαρτυρία της Αληθείας", η ιστορία του Κήπου της Εδέμ εξιστορείται ιδωμένη από τη σκοπιά του Ερπετού. Σε άλλο κείμενο, υπό τον παράξενο τίτλο "Κεραυνός, Τέλειος Νους", μια γυναικεία θεϊκή οντότητα φέρεται να δηλώνει:

Γιατί είμαι η πρώτη και η τελευταία.

Είμαι η τιμημένη και η καταφρονημένη.

Είμαι η πόρνη και η αγία.

Είμαι η σύζυγος και η παρθένα...

Είμαι η άσπορη, που πολλοί είναι οι γιοί της...

Είμαι η σιωπή που είναι ακατάληπτη...

Είμαι η απόλυτη έκφραση του ονόματος μου...

Τα κείμενα του Nag Hammadi παρατίθενται στην ιστοσελίδα http://www.bibliotecapleyades.net/nag_hammadi/contents.htm. Υπάρχουν διάφορα αξιοπρόσεκτα εδάφια, όμως εδώ ας κρατήσουμε μόνο τα σημεία εκείνα που έχουν σχέση με το θέμα μας. Τα κείμενα του Nag Hammadi δείχνουν την επίδραση που φαίνεται ότι είχαν οι θεοσοφικές αντιλήψεις των Γνωστικών σε Κόπτες της εποχής, αφού οι διδασκαλίες που εμπεριέχονται στα μεταφρασμένα στην κοπτική κείμενα είναι ξεκάθαρα γνωστικού περιεχομένου (ανάλυση εδώ: http://www.gnosis.org/naghamm/nhl.html). Στη Δ' οικουμενική σύνοδο, που πραγματοποιήθηκε το έτος 451 στη Χαλκηδόνα, οι Κόπτες αποκηρύχθηκαν ως αιρετικοί. Ως αιτία για την αποκήρυξη τους αυτή προβλήθηκε το γεγονός ότι ήταν μονοφυσίτες, ότι δηλαδή πίστευαν μόνο στη θεϊκή, και όχι στην ανθρώπινη φύση του Ιησού. Στην πραγματικότητα, κάτι τέτοιο μάλλον δεν ίσχυε. Όπως αναγνωρίζουν πλέον οι περισσότεροι θεολόγοι, ο μονοφυσιτισμός των Κοπτών, τον οποίο επικαλέστηκαν τότε τα μέλη της οικουμενικής συνόδου προκειμένου να τους αποκηρύξουν, ήταν απλώς μία πρόφαση, και μάλιστα εσφαλμένη. Τα πραγματικά κίνητρα δεν έχουν διευκρινιστεί, αποτελώντας μέχρι σήμερα αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των μελετητών.

Όπως και να 'χει, από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι όταν μιλάμε για Κόπτες, και μάλιστα του 7ου αιώνα, μιλάμε για έναν πληθυσμό χριστιανών που είχαν ξεμακρύνει από τις αντιλήψεις του κορμού της τότε Εκκλησίας –δηλαδή των Εκκλησιών της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης– ενώ είχαν και επισήμως αποκοπεί από αυτόν, χαρακτηριζόμενοι αιρετικοί. Οι παρατηρήσεις, λοιπόν, του καθηγητή Σωτηρίου σχετικά με την κοπτικού ύφους τεχνοτροπία και θεματολογία των λαξευμένων παραστάσεων της σπηλιάς αποκτούν ιδιαίτερη σημασία, και σχετίζονται ίσως και με κάποιες ιδιομορφίες που θα δούμε στη συνέχεια σε σχέση με τα εκκλησίδια.

Αλλά, υπάρχουν και ορισμένα παράπλευρα στοιχεία που συνηγορούν με τις παρατηρήσεις αυτές. Η κοπτική Αίγυπτος, όσον αφορά το Χριστιανισμό, υπήρξε η κοιτίδα του ασκητισμού και του μοναχισμού, καθώς ήταν από εκεί που οι συγκεκριμένες πρακτικές διαδόθηκαν αργότερα και στους λοιπούς χριστιανικούς πληθυσμούς. Οι Κόπτες κατέφευγαν συστηματικά σε δυσπρόσιτες τοποθεσίες –χαρακτηριστικά σε απομονωμένα σπήλαια– όπου είτε μετατρέπονταν σε ερημίτες είτε ίδρυαν μονές. Για τον δε πιθανολογούμενο χρόνο λάξευσης των παραστάσεων στα εκκλησίδια, τον 7ο δηλαδή αιώνα, η άποψη του καθηγητή Σωτηρίου ενισχύεται και από το γεγονός ότι, όταν το έτος 641 η Αίγυπτος κατακτήθηκε από τους Άραβες, σε αντίθεση με ορισμένους που εξισλαμίστηκαν, αρκετοί ήταν οι Κόπτες που εγκατέλειψαν τον τόπο τους και εγκαταστάθηκαν σε διάφορα σημεία της Βυζαντινής επικράτειας, μεταξύ αυτών και στον ελλαδικό χώρο. Από τις περιοχές, εξάλλου, της Αιγύπτου, της Συρίας και της Παλαιστίνης θεωρείται ότι είχαν προέλθει και οι πρώτοι ασκητές και μοναχοί που εγκαταστάθηκαν την ίδια εκείνη περίοδο στο Άγιο Όρος (σχετικά: http://www.neaskiti.gr/2A2B0E53.el.aspx, el.wikipedia.org/wiki/Χριστιανικός_μοναχισμός). Στη χώρα μας έχει εντοπιστεί σημαντικός αριθμός από κοπτικής προέλευσης λαξεύματα και λοιπά ευρήματα. Σε τμήμα του Βυζαντινού Μουσείου εκτίθενται ορισμένα από αυτά...

...ενώ ακόμα και στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών απαντάται λαξευμένος ένας κοπτικός σταυρός (http://www.rguerra.com/travel/Greece.html).

Στον 7ο αιώνα προσδιορίζουν και άλλοι μελετητές το χρόνο λάξευσης των παραστάσεων στα εκκλησίδια της σπηλιάς. Σε ιστορικό και λαογραφικό συμπόσιο του 1981 με αντικείμενο την Πεντέλη (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ), ο ιστορικός τέχνης Ιωάννης Ιωάννου σημείωνε: «...Στα μεταβυζαντινά σκαλίσματα του Αγίου Σπυρίδωνα 7ου αιώνα βλέπουμε δύο αγγέλους, αετούς, πουλιά, σταφύλι και σταυρό. Όμοια με αυτά τα λιθόγλυπτα δεν βρίσκονται σε άλλο γνωστό Ελληνικό σπήλαιο (από τις μελετημένες σπηλαιο–εκκλησιές). Έχουν απασχολήσει αρκετούς μελετητές.»

Σε σχετική του μελέτη του 1953 (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ), ο ιστορικός Γεώργιος Λαδάς εξέφραζε ανάλογη άποψη: «...Εις το ανώτερον σημείον του επικλινούς βράχου (των εκκλησιδίων της σπηλιάς) έχει χαραχθή μέγας αυτοτελής σταυρός (ο άνω σταυρός των ανάγλυφων παραστάσεων στο Ιερό του Αγίου Σπυρίδωνα) ύψους 0,17 έχων πεπλατυσμένας τας κεραίας αυτού, κατά τα τέσσερα άκρα, μετά καμπύλου λεπτού χαράγματος δεξιά του θεατού. Το σχήμα τούτο του σταυρού αποτελεί ένδειξιν πρωτοχριστιανικών χρόνων, ενώ το σχήμα των γραμμάτων των επιγραφών εμφαίνει την προ του 8ου αιώνος περίοδον...».

Έβδομος μ.Χ. αιώνας, λοιπόν. Στα "Αττικά" του, ο Παυσανίας σημείωνε ότι τα αποθέματα μαρμάρου των αρχαίων λατομείων της Πεντέλης είχαν σχεδόν εξαντληθεί τον 2ο αιώνα μ.Χ. Παρεμβάλλεται, δηλαδή, ένα διάστημα πέντε περίπου αιώνων μεταξύ του τέλους της παρουσίας αρχαίων λατόμων στην περιοχή της σπηλιάς και της εγκατάστασης των χριστιανών ασκητών που λάξευσαν τις παραστάσεις των εκκλησιδίων. Δε γνωρίζουμε τι κατάσταση επικράτησε στη σπηλιά μέσα σε αυτό το διάστημα των πέντε αιώνων. Δεν αποκλείεται ασκητές να είχαν εγκατασταθεί εκεί και πριν τον 7ο αιώνα. Εφόσον, όμως, δεν υπάρχουν άλλα, παλαιότερα των παραστάσεων ίχνη, το πιθανότερο είναι οι λαξευμένες παραστάσεις να σηματοδοτούν την αρχή της παρουσίας χριστιανών ασκητών στο χώρο, και παράλληλα την αρχή της ιστορίας της αδελφότητας της σπηλιάς.

ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ