[1] Πρόκειται για τον μοναδικό σωζόμενο λιθόστρωτο, ενώ όλοι οι άλλοι αρχαίοι δρόμοι έχουν αυλακώσεις στη βραχώδη επιφάνειά τους. Παρότι αναφέρεται πως «αναγνωρίζονται κατά θέσεις εντομές τροχών και το αρχαίον λιθόστρωτον» (Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 117), που είναι η μετάφραση του αποσπάσματος "Auch sind an einigen Stellen noch die Einbrüche der Räder und das alte Pflaster zu erkennen", (Anton von Prokesch-Osten, Denkwurdigkeiten und Erinnerungen aus dem Orient, Band 2, s. 426, 1836), διατηρώ επιφυλάξεις τουλάχιστον όσον αφορά το κατάστρωμά του. Σήμερα βλέπουμε την ανακατασκευή του που έγινε το 1836 (βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 102), όταν επαναλειτούργησε το λατομείο της Σπηλιάς, και το κατάστρωμα μάλλον ανήκει σ' αυτή την εποχή. 'Αλλωστε, το τελικό άνω τμήμα ενώ αρχικά κατευθύνεται προς τη Σπηλιά, μετά στρίβει αριστερά (~15 μοίρες δυτικά), προς τα εκεί δηλαδή όπου οι Βαυαροί είχαν δρόμο για το ταφροειδές λατομείο (βλ. και αυ. σ. 100-2).

Για να γίνουν ακόμη πιο περίπλοκα τα πράγματα, ιδού ίχνος διατρήματος πάνω σε πέτρα του λιθόστρωτου. Η διάμετρος των 34 χιλ. δηλώνει μακάπι αερόσφυρας, και παραπέμπει στο δεύτερο μισό του 20ού αι.!

Να σημειώσουμε ότι στην Πεντέλη σώζεται και άλλο ένα τμήμα λιθόστρωτου παράλληλο προς τη λεωφόρο Διονύσου, υποθέτω σε παλαιότερη χάραξη του δρόμου. (Μου το ανέφερε ο Α.Π. στις 27/11/08 και μου το έδειξε στις 20/3/10).

Στον πλέον γνωστό δρόμο λοιπόν, στην οδό καταγωγής 1, (βλ. τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ,  σχ. 20, ΚΑ1, Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 92-3, και σ. 102) υπάρχουν σήμερα τμήματα λιθόστρωτου και τμήματα με αυλακώσεις (όπως και κατά την επίσκεψη του  Prokesch-Osten το 1825, με την προϋπόθεση να είδε τις εντομές τροχών και το λιθόστρωτο πάνω στον ίδιο δρόμο). Επομένως, είτε η μέθοδος καταγωγής ήταν σύνθετη είτε το λιθόστρωτο κατασκευάστηκε πάνω σε παλαιότερο δρόμο με αυλακώσεις.

Οι ορατές παράλληλες αυλακώσεις βρίσκονται μπροστά στο Λ14 (βλ. εδώ ΑΥΛ. 2), και αποτελούν την τρίτη προς νότο μετατόπιση του δρόμου (προφανώς το μικρό λατομείο δεν υπήρχε όταν χαράχτηκε η αρχική διαδρομή, οπότε τις επέβαλλε το διευρυνόμενο σκάμμα του),

και στο σημείο με τις 7 αλλεπάλληλες τετράγωνες οπές (βλ. εδώ ΑΥΛ. 5, επίσης Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 103, Σχ. 28, και [εδώ, σημ. 9]). Και στα δύο σημεία η απόσταση μεταξύ των αυλακώσεων είναι 1,40 μ.

Δύο απόψεις του ίδιου σημείου.

Όπως είναι φανερό, όπου υπάρχουν τέτοιες αυλακώσεις το φέρον μέσο δεν μπορεί να ήταν όπως το έλκηθρο που αναπαριστάνει ο Κορρές (βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 34) ή ο Ορλάνδος (βλ. Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων, τεύχος 2, σ. 92), ούτε ως προς το ύψος ούτε ως προς το πλάτος, αφού η βόρεια αυλάκωση στο πρώτο σημείο και η νότια στο δεύτερο εφάπτονται με την τομή του βράχου εντός του οποίου σκάφτηκε ο δρόμος, οπότε κάθε όγκος μαρμάρου πλατύτερος του φορείου (όπως οι σπόνδυλοι και τα κιονόκρανα) δε θα χωρούσε να περάσει, και το ίδιο ισχύει για τα εγκάρσια των ολισθητήρων συνδετήρια ξύλα. Δεδομένου ότι και στα δύο τούτα σημεία του δρόμου το ύψος από τον πυθμένα της αυλακιάς ως την επιφάνεια του βράχου είναι ~70 εκ., για να περάσει π.χ. ο εγκαταλειμμένος σπόνδυλος με διάμετρο ~2,10 μ. έπρεπε να βρίσκεται πάνω από το ύψος αυτό.

Ακόμη, υπάρχουν δύο αυλακώσεις (βλ. βλ. εδώ ΑΥΛ. 4) που η μία είναι μετατόπιση της άλλης (απέχουν μεταξύ τους 1,05 μ.), δε φαίνεται δηλαδή καμία από τις σύστοιχές τους.

Από την προς τα άνω της Σπηλιάς συνέχεια της οδού καταγωγής σώζεται μόνο ένα μικρό ίχνος αυλάκωσης πάνω από τα τούνελ ΙΙΙ και ΙΙ (βλ. φωτο), και από ό,τι φαίνεται όχι στο μητρικό πέτρωμα αλλά σε κομμάτι μαρμάρου.

Όμως στο σχέδιο του Hallerstein υπάρχει κάτι περίεργο: η οδός καταγωγής 1 (το «λιθόστρωτο») χωρίς κανέναν προφανή λόγο στρέφεται δυτικά (σε υψόμετρο 632 μ.), κι αφού διαγράψει περίπου ημικύκλιο επιστρέφει ύστερα από 30 μέτρα στην αρχική της κατεύθυνση, παράκαμψη που αναπαράγει ο Κορρές  (εδώ χρωματισμένη με πράσινο).

Η οδός καταγωγής 1 χρωματισμένη με κίτρινο (λεπτομέρεια από το σχέδιο του Hallerstein).

Υποθέτω πως ο Hallerstein είδε όσα ίχνη του επέτρεπε η τότε βλάστηση και όσα δεν είχαν καλυφθεί με χώμα, συμπλήρωσε νοερά τα λοιπά, οπότε κατέληξε σ' αυτό το παράδοξο (για να μην πούμε παράλογο). Πρόσφατα όμως, μετά τις αλλεπάλληλες πυρκαγιές και το ξέπλυμα του εδάφους, φάνηκαν (το 2011) παράλληλες αυλακώσεις (μεταξύ τους απόσταση 1,40 μ.), και αποκαλύφθηκε πως ο δρόμος δεν επέστρεφε αλλά συνέχιζε (προς την κατεύθυνση που δείχνει το κόκκινο βέλος στην τελευταία φωτο) στη νότια πλευρά της λαγκαδιάς όπου τα μεγάλα λατομεία του 20ού αι. (των τριών Μοσχού και του Πολυχρονίου). Δεν ήταν κάποιος περιστασιακός δρόμος. Χρησιμοποιήθηκε τόσο, ώστε διακρίνονται τουλάχιστον δύο μετατοπίσεις (βλ. εδώ ΑΥΛ. 1).

Εδώ η μία από τις μετατοπίσεις, μόλις 26 εκ. προς βορρά. Υποθέτω ότι με τη διαρκή και μακρόχρονη χρήση η αριστερή αυλάκωση βάθυνε τόσο, ώστε η "κοιλιά" του φορείου έβρισκε στον μεταξύ των αυλακώσεων βράχο.

Έχουμε λοιπόν φορτία ερχόμενα από ψηλότερα κείμενα λατομεία να στρίβουν δυτικά στο προαναφερθέν σημείο. Γιατί; Προφανώς, επειδή από εκεί και κάτω δεν υπήρχε ακόμη η οδός καταγωγής 1. Ήταν οικονομικότερο να κοπεί δρόμος στο πρανές της λαγκαδιάς (όπου εξυπηρετούσε και σειρά λατομείων, τα Λ16, 17, 18, 19, αλλά και μη σημειούμενα όπως ένα στην περιοχή του λ5 και άλλο στο λ3 [βλ. εδώ, σημ. 69]) παρά να διανοιχθεί στη ράχη. Η χάραξη του λεγόμενου λιθόστρωτου από εκεί και κάτω πρέπει να έγινε αργότερα (ίσως όταν υπήρξε μεγάλη παραγωγή των ψηλότερων λατομείων και συνωστισμός φορτίων), με πολύ περισσότερη εκσκαφή εκατέρωθεν (το χαμηλότερο τμήμα του επί ~275 μ. είναι βυθισμένο), αλλά χωρίς κανένα γειτνιάζον λατομείο να απειλεί με μετατόπιση (γι' αυτό και διατηρήθηκε ως σήμερα), οπότε άξιζε ο κόπος.

Το ίδιο τμήμα της προηγούμενης φωτο από αντίθετη άποψη.

Όταν στις 10/1/94 είδα τις αυλακώσεις (βλ. εδώ ΑΥΛ. 2)  μέσα στο αρχαίο λατομείο Λ15 (βλ. τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ), και χωρίς να γνωρίζω τα προαναφερθέντα, υπέθεσα πως είχαν δημιουργηθεί από την έλξη των φορείων με βαρούλκο, ώστε να ανέβουν στο επίπεδο της οδού καταγωγής 1. Από ό,τι φαίνεται όμως ο δρόμος της λαγκαδιάς έφτανε μέχρι το Λ15 (αν όχι και μέχρι το Λ2).

Οι αυλακώσεις στο Λ15 (η μεταξύ τους απόσταση 1,40 μ.) σε δύο στιγμιότυπα.

Ίδιου τύπου αυλακώσεις (διατομή V με καμπύλο πυθμένα) υπάρχουν και στην οδό καταγωγής 2 (βλ. τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ,  σχ. 20, ΚΑ2, Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 92-3, και σ. 102), όμως η μεταξύ τους απόσταση (στο εικονιζόμενο σημείο) μετρήθηκε σε 1,45 μ.

Η ύπαρξη αυτής της οδού δεν έχει δικαιολογηθεί ικανοποιητικά είτε ως απλή εναλλακτική διαδρομή τμήματος της οδού 1 είτε ως προγενέστερής της. Οι αυλακώσεις δεν έχουν μεγάλο βάθος, και κάποιες μετατοπίσεις μοιάζουν τυχαίες παρά αναγκαστικές, οπότε μάλλον εξυπηρετούσε λατομεία που βρίσκονταν χαμηλότερα από την οδό καταγωγής 1 (βλ. εδώ). Ενώ στην προς τα κάτω συνέχειά της εξυπηρετούσε μεν το Λ20 (βλ. εδώ), αλλά μετά, και παρά τη λόγω αλλεπάλληλων πυρκαγιών αποψίλωση της πλαγιάς, δεν έχω βρει κάποιο σαφές ίχνος της. Επίσης, δεν έχει βρεθεί καμία τετράγωνη τρύπα για το φρενάρισμα των φορτίων.

Όμως, τέτοιες αυλακώσεις εμφανίστηκαν και σε άλλους δρόμους, με κυριότερο αυτόν που σημειώνεται ως «νότιος κλάδος του νεότερου οδικού συστήματος» (βλ. τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ,  σχ. 20, αρ. 5, Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 92-3, 102). Η νεότερη χάραξη ακολούθησε εκείνη της προγενέστερης οδού εκτός από ένα τμήμα στο μέσον περίπου της διαδρομής, το οποίο συμπεριελήφθη στην ιδιοκτησία Μουζάκη (το σημειώνω με κίτρινο χρώμα στο παραπάνω διάγραμμα). Τα σωζόμενα τμήματα με τις αυλακώσεις ήταν θαμμένα κάτω από το παχύ κατάστρωμα της διαπλατυσμένης αμαξιτής νεότερης οδού, που μετά το κλείσιμο των λατομείων στα τέλη του 1976 παρασύρθηκε σιγά-σιγά από τα νερά της βροχής. Το 1993 αποκαλύφθηκαν οι αυλακώσεις στα ψηλότερα σημεία, και το 1996 στα χαμηλότερα. Η απόσταση μεταξύ των αυλακώσεων κυμαίνεται αντίστοιχα από 1,39 ως 1,49 μ., πράγμα που θέτει ένα ερώτημα για το πώς ο άξονας "επιμηκυνόταν" (!) όσο μίκραινε το υψόμετρο. (Οι αποστάσεις μεταξύ των αμαξοτροχιών στους αρχαίους ελληνικούς δρόμους αναφέρονται μεταξύ 1,38 και 1,44 μ., χωρίς όμως να διευκρινίζεται η μετρούμενη διάσταση, βλ. R.J. Forbes, Studies in ancient technology, Vol. 2, p. 143. Να σημειώσω εδώ ότι προσπάθησα να μετρήσω την απόσταση ανάμεσα στα κέντρα των αυλακώσεων ως ασφαλέστερο συγκριτικό μέγεθος. Κι αυτό επειδή με τις κατά τόπους πλευρικές τριβές το εσωτερικό πλάτος των αυλακώσεων δεν είναι σταθερό, ενώ το εξωτερικό πλάτος οπωσδήποτε υπερβαίνει το πλάτος του ελκήθρου ή του κάρου. Με μια μετροταινία λοιπόν οι μετρήσεις μου δεν έχουν πολύ μεγάλη ακρίβεια, και είναι περισσότερο ενδεικτικοί μέσοι όροι).

Στην πρώτη φωτο, δύο μονήρεις αυλακώσεις στο ανώτερο τμήμα του δρόμου σε υψόμετρο ~570 μ. (Της δεξιάς υπάρχει και η παράλληλή της, όμως η χαμηλή βλάστηση −κυρίως σπάρτα− που προέκυψε μετά τις πυρκαγιές, δεν επιτρέπει τη φωτογράφησή της). Στη δεύτερη φωτο, αριστερά ό,τι διακρινόταν τον Φεβρουάριο 2015 σε υψόμετρο ~480 μ., και δεξιά το ίδιο σημείο 7 μήνες αργότερα. Κι αυτό επειδή από το 2003 σε διαδοχικά "προγράμματα συντήρησης δασικών δρόμων" αυτά τα ίχνη σκεπάζονται περιοδικά. Γιατί το μεγαλύτερο κάτω τμήμα του δρόμου ενώθηκε με δασικό δρόμο του 1986, οπότε λογίζεται δασικός (κι έκτοτε κάποιοι έχουν βαλθεί να τον μετατρέψουν σε περιφερειακή ασφαλτοστρωμένη οδό, παρότι βρίσκεται εντός του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου − εδώ με πράσινο χρώμα κάτω αριστερά). Στην τρίτη φωτο, οι αυλακώσεις (όπου το βέλος) έχουν εξαφανιστεί προ ολίγων λεπτών, με το πρόσχημα της πυροπροστασίας στα μέσα Σεπτεμβρίου (!), δηλαδή σε δουλειά να βρισκόμαστε, το ένα χέρι νίβει το άλλο, κ.λπ.

Ουσιαστικά, έσπρωξαν στα πρανή τα συσσωρευμένα απορρίμματα (χώμα εκσκαφών, μπάζα κατεδαφίσεων, σαβούρα μαρμαράδικων, κ.λπ.), υλικά που κάποιοι από τους ίδιους (!) είχαν ρίξει εκεί, διευρύνοντας το δρόμο σε λεωφόρο, κι ανοίγοντας το κορεσμένο πεδίο για την υποδοχή νέου σκουπιδαριού.

Το πρώτο φορτίο της νέας εσοδείας δεν άργησε να έρθει (από τους ίδιους πάντα).

Ίδιου τύπου μονή αυλάκωση υπάρχει και ~800 ΝΔ της Σπηλιάς. Μάλλον ο δρόμος ερχόταν από τα προς νότο μικρά λατομεία μιας ράχης ΝΔ της Σπηλιάς (στα προς βορρά σώζεται και το ημικατεστραμμένο δοκάρι βάρους 8 τόνων, αριστερά στη φωτο).

Σπαζοκεφαλιά: αυτό που λείανε την αυλακιά πώς άφησε να εξέχει το σκληρότερο πέτρωμα; Αν οφείλεται στη διαφορετική αντίσταση στη διαλυτική ενέργεια του νερού, γιατί δεν εξέχουν τα άλλα σημεία του ίδιου πετρώματος που διακρίνονται στην αυλακιά; Η μήπως η φλέβα αναδύθηκε μεταγενέστερα; (!)

Ο άλλος τύπος αυλακώσεων στην Πεντέλη είναι εκείνων με ορθογώνια διατομή, επίπεδο πυθμένα και μεταξύ τους απόσταση 1,25 μ. Σε σύγκριση με τις αυλακώσεις 1,40 μ. σώζονται σε πολύ μεγαλύτερα μήκη, όπως στον Κοκκιναρά (τμήματα σχεδόν επί 800 μ.) και στους Ασωμάτους τουλάχιστον για 500 μ. Και για τους δύο αυτούς δρόμους υπάρχουν μαρτυρίες παλαιοτέρων που θυμούνται να χρησιμοποιούνται προπολεμικά από κάρα. (Για το δρόμο του Κοκκιναρά, όπου υπάρχει διάτρημα φουρνέλου σε κάποιο σημείο του που επιβεβαιώνει τις μαρτυρίες, διαβάστε Archaiomateriaux marbres et autres roches, Investigation of the greyish-blue marble of Pentelikon and Hymettus, H.R. Goette, Y. Maniatis and K. Polikreti, p. 83-89. Για το δρόμο των Ασωμάτων, όπου επίσης υπάρχουν διατρήματα φουρνέλων, διαβάστε Τα αρχαία λατομεία μαρμάρων στους 'Αγιους Ασώματους Πεντέλης, Μ. Μαρκουλής και Ε. Χιώτης, ΙΓΜΕ, που περιλαμβάνεται και στο Αρχαιομετρικές μελέτες για την Ελληνική Προϊστορία και Αρχαιότητα, 2001, σ. 567). Πάντως, στα σημερινά λατομεία και των δύο περιοχών δεν έχω βρει ίχνη λατόμησης με την αρχαία τεχνική.

Χαρακτηριστικό σημείο του δρόμου Κοκκιναρά. Μετά την καταστροφική "αναδάσωση" που υπέστη πολύ δύσκολα μπορεί να τον ακολουθήσει κανείς.

Αριστερά, ο δρόμος Ασωμάτων προς το τέλος του άνω τμήματός του. Ακολουθεί κλειστή αριστερή στροφή, μικρή ευθεία και κλειστή δεξιά στροφή. Δεξιά, λίγο μετά τη δεξιά στροφή, από όπου η συνέχεια υπέστη επίσης αναδάσωση.

Ένας ακόμη δρόμος με τέτοιες αυλακώσεις υπάρχει στο Βαθύρεμα (και συνεχίζει προς νεκροταφείο Μελισσίων), με το επιπρόσθετο στοιχείο να έχει σημεία με στήριξη (πεζούλα ξερολιθιάς), (βλ. Χρήστος Νικολόπουλος, Αρχαιολογία και Τέχνες, Ανακάλυψη αρχαίου δρόμου στην Πεντέλη, τεύχος 74, Μάρτιος 2000, σ. 117-8), κάτι που χαρακτηρίζει μεν τους δρόμους του 19ου αι. και των αρχών του 20ού, αλλά απαντάται και σε δρόμους των ρωμαϊκών λατομείων στη Νότια Εύβοια (βλ. Doris Vanhove, Roman Marble Quarries in Southern Euboea and the Associated Road Networks, p. 17, 18, 19, 20, 35), όπου παρότι έγιναν κάποιες εργασίες στα τέλη του 19ου αι., (κι εδώ η γνωστή μας από την Πεντέλη Marmor Ltd, βλ. Brough, Bennett H. (Bennett Hooper), Cantor lectures on the mining of non-metallic minerals, Lecture III, 1903, p. 26, και Stone; an illustrated magazine, Plenty of Pentelic Marble, v. 28, p. 126-7, 1908), η αρχαία χάραξη δεν αφήνει αμφιβολίες για την ανάγκη αναλημμάτων. Ούτε στα λατομεία αυτής της περιοχής (Βαθύρεμα) υπάρχουν αρχαίου τύπου ίχνη.

Ελαφρώς οφιοειδές σημείο του δρόμου λίγο πριν η περιοχή καεί (τον Αύγουστο 2007). Τώρα είναι σχεδόν αδιάβατος λόγω της φυσικής αναδάσωσης και των πεσμένων καμένων δέντρων.

Επίσης, σε τμήμα βυθισμένου δρόμου ~450 μ. δυτικά της Σπηλιάς, που σημειώνεται από τον Kaupert και αναπαράγεται από τον Κορρέ (εδώ βόρεια του λ33), φάνηκε μικρό μήκος παράλληλων αυλακώσεων (η μεταξύ τους απόσταση 1,25 μ.) συνοδευόμενο από εγγύτατη μετατόπιση. Ψηλότερα σ' αυτόν το δρόμο, δίπλα σε ερειπωμένο καλύβι μικρού λατομείου της νεότερης εποχής (βλ. Quarry Π25, S.H. Pike, Archaeological Geology and Geochemistry of Pentelic Marble, Mount Pentelikon, Attica, Greece, p. 51, − σ. 60 του pdf), υπάρχει τμήμα από τετράγωνη τρύπα. Ίσως χρησίμευε στην ακινητοποίηση του κάρου κατά τη φόρτωση ή για τη στερέωση κάποιας μηχανής.

Στο κέντρο το ζεύγος της κατά 30 εκ. μετατόπισης (οι σύστοιχές τους είναι δυσδιάκριτες στην πάνω δεξιά γωνία). Στην ένθετη η τετράγωνη τρύπα (δίπλα της υπάρχουν εκπαιδευτικές σφηνιές νεότερης εποχής κι επιγραφή με χρονολογία 1951).

Λίγα ίχνη τέτοιων μονών αυλακώσεων υπάρχουν και σε διάφορα σημεία πάνω από τα λατομεία Ράικου και Μαλτέζου, σε περιοχή με πολλά μικρά λατομεία της νεότερης εποχής, αλλά και σε δρόμο που κατευθύνεται από Πολιτεία προς συγκρότημα λατομείων στη ράχη Κοκκιναρά, περνώντας από πολλά μικρότερα λατομεία στη διαδρομή. Τα λατομεία και των τριών αυτών περιοχών λειτουργούσαν γύρω στο 1900.

Από αριστερά προς τα δεξιά, δείγματα από τις αντίστοιχες περιοχές.

Ο πρώτος λοιπόν τύπος αυλακώσεων (διατομή V, καμπύλος πυθμένας, βάθος μέχρι 25 εκ., απόσταση ~1,40 μ.) πρέπει να λογίζεται αρχαίος, εφόσον έτσι σχεδιάστηκε από τον Hallerstein λίγα χρόνια πριν από την επανάσταση του 1821. Ο επίπεδος πυθμένας των αυλακώσεων του δεύτερου τύπου (απόσταση 1,25 μ.) και το βάθος τους, που σε ορισμένα σημεία φτάνει το μισό μέτρο, παραπέμπουν σε κάρα (οι πίσω τροχοί των οποίων στις κατωφέρειες ακινητοποιούνταν με ένα σιδερένιο πέδιλο, το "παπούτσι", κι ήταν αυτό που ολίσθαινε πάνω στο βράχο).

Αριστερά, παράδειγμα του δεύτερου τύπου αυλακώσεων από τους Ασώματους (το ορθογώνιο της διατομής είναι υποτυπώδες ακόμη λόγω ρηχότητας). Δεξιά, ο πρώτος τύπος που ταυτίζεται με το σχέδιο του Hallerstein (πάνω ένθετη). Παρεμπιπτόντως, στον πυθμένα αυτής της αυλάκωσης υπάρχουν ίχνη από πλήγματα με πικούνι ή χοντρό βελόνι (κάτω ένθετη). Ανήκει στο δρόμο που οδηγούσε στη λαγκαδιά, ενώ η τετράγωνη οπή είναι μεταγενέστερη (ή προγενέστερη), οπότε δε χρησιμοποιήθηκε ταυτόχρονα με το συγκεκριμένο ζεύγος αυλακώσεων, ούτε με την κοντινότερη μετατόπισή τους.

[2] Να παρατηρήσουμε όμως ότι σίγουρα θα υπήρχε κάποιο σύστημα κύλισης (π.χ. κατρακύλια στα σημεία με μικρή κλίση), αλλιώς με τόσο βάρος και τριβές θα ήταν αδύνατον να ολισθήσει το φορείο με τους όγκους πάνω στο λιθόστρωτο μόνο με τη βαρύτητα, και θα χρειαζόταν πρόσθετη ώθηση ή έλξη, πράγμα ασύμφορο.

Στις μεγάλες κατωφέρειες μπορεί να χρησιμοποιήθηκε κι εδώ η τεχνική Lizzatura των Ιταλικών λατομείων μαρμάρου, όπου το φορείο ολίσθαινε πάνω σε λίγα ξύλα που στρώνονταν εγκάρσια (σύστημα που δε χρειαζόταν καν δρόμους).

Στο όρος Αλτίσιμο το 1908.

Δείτε εδώ μια σύγχρονη επίδειξη στην Καράρα για το φιλοθεάμον κοινό: https://www.youtube.com/watch?v=zldEvfgrMRY.

Συνεπώς, είτε με κατρακύλια είτε με Lizzatura η επιφάνεια του λιθόστρωτου δεν υφίσταται εντοπισμένες τριβές, κι έτσι εξηγείται η έλλειψη ιχνών αυλακώσεων. Αντίθετα, σε λιθόστρωτο της Νότιας Εύβοιας υπάρχουν αυλακώσεις (βλ. Doris Vanhove, Roman Marble Quarries in Southern Euboea and the Associated Road Networks, σ. 17).

Ανάμεσα στα βέλη διακρίνεται (τρίτου τύπου) φαρδιά, ρηχή αυλάκωση με επίπεδο πυθμένα (βλ. Ben Russell, The economics of the Roman stone trade, Fig. 4.2, p. 102)

[3] Το υπέρθυρο της πύλης σώζεται ως παγκάκι στη ρίζα του τείχους.

Το υπέρθυρο φωτογραφισμένο με διαφορά 2,5 μηνών. Η αλλαγή στο χρωματισμό οφείλεται στο βάψιμό του (!) από κινηματογραφικό συνεργείο στις 30/3/06.

Πριν γίνει παγκάκι, σε φωτογραφία του Νίκου Τομπάζη διακρίνεται το πεσμένο υπέρθυρο πάνω στις πέτρες που ήταν σωρευμένες το 1952 στην είσοδο της Σπηλιάς.(βλ. Μουσείο Μπενάκη, Νικόλαος Τομπάζης (1894-1986). Ινδίες-Ελλάδα, http://www.benaki.gr/index.asp?id=1020105&lang=gr)

Σε υδατογραφία του 1836 (βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 117 ) διακρίνεται στην αρχική του θέση. (Φωτο της υδατογραφίας υπήρχε και σε αναρτημένο ταμπλό μέσα στον 'Αγιο Νικόλαο [βλ. εδώ, σημ. 9]).

 Το βέλος δείχνει το υπέρθυρο στην πύλη του τείχους.

[4] Για να μην τα ρίχνουμε όλα στους ιθαγενείς, επειδή πολλοί ξένοι έχουν και γεωλογικά ενδιαφέροντα, συχνά αποσπούν κομμάτια πετρωμάτων. Μάλιστα, κάποιοι Ιταλοί έσπασαν πιάσιμο στην αρχή της διαδρομής Αργώ, με αποτέλεσμα να δυσκολέψει κατά πολύ η κίνηση.

[5] Περισσότερο λοιπόν στον αρχαιολογικό χώρο πρέπει να αποδώσουμε τις πυκνότατες επισκέψεις αλλοδαπών παρά στο ενδιαφέρον του ξένου παράγοντα για τα όποια φαινόμενα ή τα έργα της Αεροπορίας.

«Στο μεταξύ το "τουριστικό" ενδιαφέρον των ξένων συνεχιζόταν αμείωτο. (...) Αξιοπερίεργη ήταν επίσης η μεγάλη πληθώρα αυτοκινήτων στην περιοχή που έφεραν γερμανικές πινακίδες». (Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, σ. 152)

Από το πλήθος των ξένων πινακίδων που είδα έχω σημειώσει μόνο μια ντουζίνα (και 1 ΔΣ, 2 ΞΑ). Τελευταία όμως, οι ξένοι έρχονται με αυτοκίνητα που φέρουν ελληνικές πινακίδες (για ευνόητους λόγους). Μεταξύ των πιο μαζικών επισκέψεων αλλοδαπών (που έτυχε να παραβρεθώ, εννοείται) ήταν οι εξής: 7/12/89: 8 αγγλόφωνες. 3/5/93: 10 Γερμανοί. 28/4/94: 6 αλλοδαπές. 2/3/95: 8 αλλοδαπές. 16/11/95: 16 Σκανδιναβοί. 12/3/98: 9 αλλοδαπές. 5/3/07: 11 μάλλον γαλλόφωνες. 18/1/11: καμιά 15αριά Βέλγοι μαθητές. 6/3/14: 8 Αμερικάνοι φοιτητές με τον καθηγητή τους. 19/3/15: 20 Γερμανοί (κυρίως τρίτης −και βάλε− ηλικίας που ανέβηκαν με τα πόδια από τον αρχαίο δρόμο).

(Για πούλμαν με Αμερικανούς τουρίστες στη Σπηλιά στις 30/7/07, βλ. post Satyros 2/8/07,

http://www.esoterica.gr/forums/topic.asp?whichpage=6&ARCHIVEVIEW=&TOPIC_ID=8941)

[6] Ορισμένοι, μάλιστα, είναι τόσο κατατοπισμένοι που γνωρίζουν και ποιες συκιές στο βουνό κάνουν ωραία σύκα!

Αλλά κι εγώ δεν πάω πίσω. Σε μια αταβιστική παλινδρόμηση στο στάδιο του τροφοσυλλέκτη (πολεμώντας πάντα την αντίστασή μου, αφού δε θέλω να κάνω "δουλειές" στο βουνό αλλά μόνο να τριγυρίζω), εκτός από σύκα,  κούμαρα, βατόμουρα, χόρτα, σπαράγγια, μανιτάρια, αμύγδαλα, κουκουνάρια, κορόμηλα, μήλα, έχω δρέψει ακόμη και ντομάτες και καρπούζια! (τα δύο τελευταία μόνο το 1999, όταν είχαν φυτρώσει μετά τις εργασίες των ξυλοκόπων το προηγούμενο καλοκαίρι).

[7] Χαρακτηριστικό είναι ότι δε σώζονται πολλές αρχαίες επιγραφές ή άλλα σκαλίσματα, αφού μάλλον δεν είχαν το χρόνο ή τη διάθεση ύστερα από το μεροκάματο για κάτι τέτοιο. Μοναδικό ίχνος στο λατομείο της Σπηλιάς είναι το περίγραμμα ενός δεξιού πέλματος που χάραξε κάποιος αρχαίος λατόμος, και σώζεται κάτω από το ρελέ των διαδρομών Σι Φου, Duracel και Au revoir. Υπάρχει ακόμη και κάτι σαν επιγραφή, δεν ξέρω αν είναι της αυτής κατηγορίας ή είχε να κάνει με τη διαχείριση του λατομείου (όπως και κάτι σαν σήμα σε άλλη θέση [βλ. εδώ, σημ. 38]).

Πάνω, το πέλμα και η επιγραφή. Τα κάτω χαράγματα ανήκουν σε διαφορετικά αρχαία λατομεία. Το αριστερό έχει σαφή φαλλικό χαρακτήρα, ενώ το δεξιό ίσως προέρχεται από "χνάρι" που χρησιμοποιούσαν οι λατόμοι για να λαξεύουν κάποιο αρχιτεκτονικό μέλος. Το όλο χάραγμα φαίνεται στην επόμενη φωτο.

Είναι το ίδιο σχήμα σκαλισμένο συμμετρικά και με αντίθετη φορά. (Η παραμόρφωση των διαστάσεων οφείλεται στη γωνία φωτογράφησης, που είναι η μοναδική εφικτή από κοντά).

Από τους παλαιότερους αναφέρονται για το λατομείο της Σπηλιάς τα εξής:

«...είναι χαραγμένη η λέξη ΟΡΟC...» (...) «...και στο ίδιο κρημνώδες τοίχωμα είναι λαξευμένα μερικά πρόχειρα σχέδια ναών». (Edward Dodwell, A Classical and Topographical Tour through Greece: during the Years 1801, 1805 and 1806, vol. I, p. 500)

«...είναι ορατόν, δια χειρός αρχαίου εργάτου χαραχθέν, ναού αδρόν σχεδίασμα και σε πλειότερες θέσεις αναγιγνώσκεται η λέξις ΟΡΟΣ (σύνορον)...», L. Ross, Das Pentelikon bei Athen und seine Marmorbrüche, 1837 (Μ. Κορρές, Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 118)

Τα αναφερόμενα σχέδια ναών προφανώς καταστράφηκαν, ίσως με την έλευση των Βαυαρών στο λατομείο. (Δείτε εδώ τα σχέδια των ναών του Dodwell).

Κι εδώ παρόμοιο χάραγμα αρχαίου ναού, με χρονολογία 1937, σε παλιό καλύβι λατόμων.

Όσο για την επιγραφή ΟΡΟC, ο Γ. Λαδάς διαφωνεί: «...αύτη σώζεται και σήμερον [1950], την εχάραξε προ της ελληνικής επαναστάσεως [ΘΕΟΔ]ΟΡΟC τις, όστις εχάραξε το όνομά του ανορθογράφως». (Η σπηλιά της Πεντέλης, σ. 144, σημ. 8)

[8] Βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 89-91.

Ποιος ξέρει όμως γιατί ο Dodwell έγραψε: «Στη βάση του μετώπου βλέπουμε μερικά φυσικά σπήλαια, τα οποία έχουν τροποποιηθεί τεχνητά: ένα από αυτά περιέχει τα ερείπια μιας εκκλησίας...» (Edward Dodwell, A Classical and Topographical Tour through Greece: during the Years 1801, 1805 and 1806, vol. I, p. 499).

[9] Πανομοιότυπο τυφλό σπήλαιο ικανού μεγέθους (ίσως και πάνω από το ένα τρίτο του μεγέθους της Σπηλιάς) ανακαλύφτηκε στα τέλη της δεκαετίας '60 κατά την πρόοδο των εργασιών στο υποκείμενο λατομείο του Μπάνου (λ12 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ). Παρουσίαζε τα τυπικά χαρακτηριστικά: τεράστιοι ογκόλιθοι καταπεσμένοι στο δάπεδο και θολωτή οροφή χωρίς σταλακτίτες. (Μην ψάξετε να το βρείτε· για να μη γίνει αντιληπτό και σταματήσουν οι εργασίες του λατομείου ώστε να εξερευνηθεί, κατάχωσαν το άνοιγμα σε λίγες ημέρες). Η πληροφορία είναι διασταυρωμένη και έγκυρη, αφού μου τη διηγήθηκαν χωρίς ασυμφωνίες δύο εργάτες (αυτόπτες μάρτυρες), ο ένας που δούλευε το 1982 στο τριβείο Μαρή κι ο άλλος (Θ.Τ.) το 2004. Αναφορά για το ίδιο σπήλαιο υπάρχει και εδώ από τρίτο λατόμο (Ntavelis666, 22/8/06):

http://www.esoterica.gr/forumS/topic.asp?whichpage=41&ARCHIVEVIEW=&TOPIC_ID=3522

[10] Να έχουμε υπόψη ότι πολύ μικρές διαφορές στις συνθήκες μετατρέπουν τη δράση του νερού από κυρίως διαλυτική σε σαφώς συγκολλητική. Παράδειγμα τα σε πολλά μέρη του βουνού (αλλά και της Σπηλιάς) τμήματα λατύπης που έχουν ήδη μεταβληθεί σε "λατυποπαγές" πέτρωμα.

[11] Αν κάποτε κάτω από τους πεσμένους όγκους της οροφής υπήρχε φυσικός οχετός που σχημάτιζε σπηλαιοβάραθρο μεγάλου βάθους, οπωσδήποτε δεν ήταν γνωστός τη σύγχρονη εποχή, και όσα περί του αντιθέτου είναι αστήρικτα.

[12] Βλ. Θανάση Ξανθόπουλου, Τα μυστηριώδη λημέρια - σπήλαια του Νταβέλη (Τρίτο Μάτι, τ. 102, Μάρτιος 2002, σ. 66, 67) όπου ο συγγραφέας παραθέτει φωτογραφίες από παρόμοιο τριγωνικό τούνελ σε σπήλαιο του Κιθαιρώνα και παρατηρεί την ομοιότητα μ' εκείνο της Σπηλιάς.

[13] Συμπτωματικά, εννοείται (μην αρχίσουμε πάλι τα γνωστά για δάκτυλο εχθρών της Ελλάδας και τα συναφή), οι άνθρωποι δεν είχαν ιδέα, ούτε και ενδιαφέρονταν.

[14] Αποπερατώθηκε μάλλον ενάμιση χρόνο μετά, όταν κάποιοι παρέκαμψαν από την πλευρά της ράμπας το βράχο που εμπόδιζε, αντί από δεξιά όπως γινόταν αρχικά (βλ. και Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, υποσ. σ. 22).

Αριστερά, το αρχικό νέο πέρασμα. Δεξιά, το σημερινό.

[15] Παρόμοια κόγχη υπάρχει στη σπηλιά του Κύκλωπα Πολύφημου στη Μαρώνεια, κοντά στην Κομοτηνή (βλ.

http://users.ntua.gr/paneios/polifimos.htm), όπως και αρκετές στην περιοχή της Αρχαίας Αγοράς στην Αθήνα.

[16] Αυτή τη σημειώνει και ο Κορρές, βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 84-5, σχ. 14, οριζόντια τομή λατομείων Λ1 και Λ2, στην εσοχή 11.

[17] Το αρχαίο αυτό λατομείο δε σημειώνεται στο τοπογραφικό διάγραμμα του Κορρέ, και το σωζόμενο τοίχωμα ταυτίζεται με το δυτικό τμήμα του λ59.

[18] Σκεφτείτε: οι παραγωγοί εκμεταλλεύτηκαν το κενό μεταξύ των δύο κοινοπραξιών και όχι μόνο γύρισαν την εκπομπή, αλλά και την πρόβαλαν (μιλώντας για τα έργα και τις καταστροφές που αυτά είχαν επιφέρει) στο... στρατιωτικό κανάλι! (Ως άσκηση, καλώ τους πάσης φύσεως συνωμοσιολόγους να εντάξουν αυτό το γεγονός στις θεωρίες τους).

[19] Βρέθηκε το καλοκαίρι του 1990 (μεταξύ 20 και 27 Αυγούστου), όταν το εργοτάξιο των Δομικών Έργων, για να εγκαταστήσει παράπηγμα στο χείλος του λατομείου Μπάνου (λ12 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ), άνοιξε πρόσβαση τέμνοντας το σωρό της αρχαίας λατύπης.

Εκεί  βρέθηκε τότε και η «αρχαϊκού τύπου ένθρονη μορφή (μάλλον θεά)», και όχι το 1977 εντός του σπηλαίου, όπως αναφέρει ο Κορρές (Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 88), και επαναλαμβάνει ο Ζήσης (Τα Μυστήρια της Πεντέλης, σ. 26).

Αριστερά, τα δύο κομμάτια της σαρκοφάγου, που όντως βρέθηκαν μέσα στη Σπηλιά. Δεξιά, δύο όψεις της ένθρονης μορφής (από τη μέση και κάτω).

Μαζί με αυτά τα 2 ημίεργα (βωμίσκο και ένθρονη μορφή) ρίχτηκε στο πρανές της λατύπης προς το λιθόστρωτο βράχος με βέλος και επιγραφή «Προς 'Αγιους Ασώματους» που κατατόπιζε τους πεζοπόρους (αρχικά ο όγκος οριοθετούσε το δρόμο, ώστε τα οχήματα των λατόμων να μην ξεστρατίσουν προς τον γκρεμό του λατομείου Μπάνου, και είχε μετατοπιστεί και ανατραπεί στις 16/4/81 κατά τη διάνοιξη οδικής παράκαμψης (σημειώνεται εδώ με κίτρινο χρώμα) από τον Σαραντόπουλο).

[20] Όμως ο Μ. Κορρές απορρίπτει την εκδοχή αυτή, ως μη αναγκαία συνεπαγωγή.