|
|
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
|
|
|
ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
Οι δύο πρώτες φωτο δείχνουν την περιοχή μπροστά στη Σπηλιά πριν από την κατασκευή του στομίου της στοάς Φ. (Με τα βέλη επισημαίνεται η σωλήνα παροχής νερού προς την τότε διανοιγόμενη σήραγγα Ια). Η τρίτη και η τέταρτη φωτο δείχνουν την ίδια περιοχή μετά.
Επίσης, έκαναν προετοιμασίες για παροχή ηλεκτρικού ρεύματος από τη ΔΕΗ.[55]
Με τα βέλη η βάση του μετασχηματιστή και οι μονωτήρες του. (Όπως φαίνεται και στην ένθετη πινακίδα, ο μετασχηματιστής τοποθετήθηκε το 1982, τον Οκτώβριο − και αφαιρέθηκε τον Φεβρουάριο 1984)
Σε μια στιγμή λοιπόν που η φάση διάνοιξης των σηράγγων ήταν σε πλήρη εξέλιξη (είχαν ολοκληρωθεί τα 2/3 του συνολικού μήκους), η κοινοπραξία μονιμοποιούσε τις εγκαταστάσεις της και αναμενόταν κλιμάκωση των έργων, σταμάτησαν τα πάντα! Τα μάζεψαν ξαφνικά κι έφυγαν!
Μόλις έχουν σταματήσει τα έργα. Έχουν αφαιρέσει τους προβολείς, και ξηλώνουν τις παροχές αέρα.
Οι εταιρείες ήταν ανίδεες· τη μια μέρα καλούπωσαν τις πλευρές της εκβαθυσμένης κατά 2 μ. σήραγγας ΙΙΙ,[56] και την άλλη, πριν ρίξουν το σκυρόδεμα του τοιχίου, ξεκάρφωσαν και πήραν τα ξύλα, έκλεισαν τα τρία στόμια των σηράγγων με ισχυρό πλέγμα [57] και άφησαν πίσω τους ένα δύο φύλακες.
Αριστερά βλέπουμε το πλέγμα στην είσοδο της σήραγγας ΙΙΙ. Μετά την εκβάθυνση (το ύψος της με το κόκκινο βέλος) πρόλαβαν να στηρίξουν με μπετόν μόνο τα πρώτα μέτρα εκατέρωθεν. Στις 2 άλλες φωτο φαίνονται τα ακάλυπτα τοιχώματα, αλλά και το αργό γέμισμα της σήραγγας με φερτά υλικά από τα βροχόνερα.
Πολλοί έσπευσαν να πανηγυρίσουν· όμως, η όλη εικόνα οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι δεν έχουμε οριστική ματαίωση αλλά αναστολή των έργων. Το γιατί δεν το ξέρω μετά βεβαιότητος, αλλά η απάντηση πρέπει ν' αναζητηθεί στην πολιτική μεταβολή του Οκτωβρίου 1981. Μπορεί λόγω αδρανείας τα έργα να συνεχίστηκαν για 18 μήνες ακόμη, όμως η νέα ηγεσία ίσως να ήθελε επανεξέταση. Ήδη, από τον Οκτώβριο 1982, είχαν αρχίσει και οι διαπραγματεύσεις περί χρονοδιαγράμματος αποχώρησης των αμερικανικών βάσεων.[58] Ίσως, λοιπόν, έστω και αν το αποτέλεσμα ήταν γνωστό εκ των προτέρων, τυπικώς δεν ήταν δυνατόν να συνεχίζονται τα έργα, διότι ναι μεν ήταν της Ελληνικής Αεροπορίας, αλλά ουσιαστικά εξυπηρετούσαν και τη συμμαχία, δηλαδή τους Αμερικανούς. Έτσι, ενώ μέχρι το φθινόπωρο του 1984 υπήρχε υποτιθέμενη φύλαξη, (είχαν μετατρέψει οικήματα του εργοταξίου σε κοτέτσια, κι έρχονταν μόνο για να ταΐζουν τις κότες και τα κουνέλια [59]), έχουμε πλήρη εγκατάλειψη της περιοχής ως το καλοκαίρι του 1990. Η πρώιμη γνώμη του Μ. Κορρέ, πως η κατάρρευση τμήματος της Σπηλιάς οδήγησε στη ματαίωση, δεν ευσταθούσε (αφού μερικώς η κατολίσθηση είχε ήδη συμβεί στα τέλη του 1980 και ολοκληρώθηκε το Φεβρουάριο του 1981, τότε δηλαδή που ο Σαραντόπουλος έκανε τις γεωτρήσεις για τον ανασχεδιασμό του έργου) και ξεπεράστηκε από τα επακολουθήσαντα. Πού να φανταστούν το 1983 ότι θα χρειάζονταν 7 χρόνια για να επανέλθει η Νέα Δημοκρατία στην κυβέρνηση με Μητσοτάκη πρωθυπουργό! (Αν και φαίνεται πως από το 1987 είχε αποφασιστεί να συνεχιστούν τα έργα, εντούτοις η απόφαση δεν είχε εφαρμοστεί).
Το πανό από το καλοκαίρι του 1987 είναι ενδεικτικό του αγωνιστικού κλίματος της εποχής! (Ανάλογο πανό είχε αναρτηθεί και στη σήραγγα Ι).
Μόλις λοιπόν συμπληρώθηκαν 4 μήνες από τις εκλογές (Απρίλιος 1990), μετά την αργία του δεκαπενταύγουστου στήθηκε νέο εργοτάξιο από τα Δομικά Έργα Α.Τ.Ε. αυτή τη φορά,[60] πράγμα που αποδεικνύει πως είχαν προηγηθεί οι σχετικές προετοιμασίες και τα έργα ήταν stand by.
«Ο υπεύθυνος της εργολαβικής εταιρείας, κ. Μενεγάτος, μιλώντας στο "Ε", τόνισε ότι "έχει αναλάβει −μετά από συνεχείς διαγωνισμούς που διενεργούσε το ΓΕΑ την τελευταία 5ετία− την αποπεράτωση του έργου σύνδεσης των στοών με τον κύριο όγκο της σπηλιάς και τη διαμόρφωση του εσωτερικού της χώρου"». (Β. Λαμπρόπουλος, «Αποκάλυψη τώρα» στην Πεντέλη, ΕΘΝΟΣ, 29/8/90, σ. 25)
Ακολούθησαν πρωτοσέλιδες [61] διαμαρτυρίες του είδους «ΠΥΡΗΝΙΚΑ στη Σπηλιά του Νταβέλη» (ΕΘΝΟΣ 29/8/90), πέρασαν 7 μήνες με μόνιμο φύλακα στο εργοτάξιο, και στις αρχές Μαρτίου 1991 ξήλωσαν τα πάντα κι έφυγαν, χωρίς να δουλέψουν έστω και μία ημέρα!
Υποτίθεται για τους λόγους που έπρεπε να μην έχουν ξεκινήσει ποτέ τα έργα: καταστροφή αρχαιολογικού χώρου, αλλοίωση φυσικού περιβάλλοντος, κ.λπ.
«Το αρχαίο λατομείο του Παρθενώνα σώθηκε χθες οριστικά και αμετάκλητα από τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις του ΥΕΘΑ, με την απόφαση για την οριστική απαγόρευση κάθε εργασίας που εξέδωσε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. (...) οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις πρόβλεπαν τη διάνοιξη εκτεταμένου δικτύου σηράγγων (...) οι οποίες θα επικοινωνούσαν με τη "Σπηλιά του Νταβέλη" που αποτελεί τμήμα του λατομείου».
(Π. Κατημερτζή, «Το λατομείο σώθηκε − το μυστήριο παραμένει», Τα Νέα, 12/9/90, σ. 32)
[Ο συντάκτης με το «μυστήριο» δεν αναφέρεται στα γνωστά "μυστήρια" αλλά στο αναπάντητο ερώτημα ποιος είχε χορηγήσει την άδεια για τη συνέχιση των έργων το 1987.]
Αν θέλουμε το πιστεύουμε· δεν είχαν αγνοηθεί επί 14 χρόνια όλες οι διαμαρτυρίες; Δε νομίζω ότι απλώς υποχώρησαν προ του ΚΑΣ (Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο) και της "λαϊκής κατακραυγής". Διότι στα χρόνια που μεσολάβησαν η τεχνολογία προχώρησε, οι διεθνείς συσχετισμοί άλλαξαν, και προφανώς το έργο απογυμνώθηκε κατά το πλείστον από τη σκοπιμότητα που το έκανε αναγκαίο κάποτε. Γι' αυτό και αχρηστεύτηκαν οι βάσεις της Αεροπορίας στην κορυφή της Πεντέλης (σταθμός FS) [βλ. εδώ, σημ. 41] [62] και του Ναυτικού (Κέντρο λήψης Βριλησσίων, παράρτημα του ΣΔΑΜ) στη γωνία λεωφόρου Πεντέλης και οδού Αναπαύσεως, όπως και η αμιγώς αμερικάνικη βάση της Νέας Μάκρης.[63] Το συμμαχικό ενδιαφέρον μάλλον αποσύρθηκε, και φαίνεται ότι μόνη της η Ελληνική Πολεμική Αεροπορία δεν μπόρεσε να επιβάλει τη βούλησή της − επιπλέον θα ήταν σκανδαλώδες να προχωρήσουν κάτω από τόση δημοσιότητα στην ολοκλήρωση ενός αποτυχημένου έργου μόνο για να "φάνε καλά" οι ημέτεροι. Εντωμεταξύ, βρέθηκε άλλος χώρος για τη μετεγκατάσταση του 2ου ΑΚΕΠ: εμπλεκόμενος τοπογράφος μού είχε πει ότι το '90-'91 (κατά το διάστημα δηλαδή που παρέμενε ανενεργό το τελευταίο εργοτάξιο) γύρισε με την Αεροπορία σε Υμηττό [64] και Πάρνηθα για να βρουν κατάλληλη θέση για τη βάση, αλλά δε μου είχε πει αν και πού κατέληξαν (λόγω απορρήτου, υποτίθεται).[65] Τόσο απόρρητου που με τον τίτλο Ζητείται οικόπεδο για... υπόγειο στρατηγείο, η εφημερίδα Τα Νέα (26/1/91, σ. 4) έγραφε:
«Κατάλληλο χώρο στην περιοχή του Λεκανοπεδίου Αττικής αναζητεί το υπουργείο Εθνικής 'Αμυνας, προκειμένου να κατασκευάσει σύγχρονο (υπόγειο) στρατηγείο για την περίπτωση πολέμου. Η επιλογή τη δεκαετία του '70 χώρου στην Πεντέλη (σπηλιά Νταβέλη) για κατασκευή υπόγειου στρατηγείου απορρίφθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία λόγω των ευρημάτων. (...) Το Γενικό Επιτελείο Εθνικής 'Αμυνας εγκατέλειψε οριστικά το χώρο αυτό (...)»
Πάντως, είναι διαδεδομένη η πίστη πως αυτό ήταν το τελευταίο κεφάλαιο της υπόθεσης των έργων της Σπηλιάς. Εξελήφθη ως οικολογική νίκη, αλλά η ιστορία λένε ότι διδάσκει, και ήδη δύο φορές που όλοι πίστεψαν στην οριστική παύση των έργων έπεσαν έξω. Κάποτε, ίσως ξαναθυμηθούν τη Σπηλιά για κάποιον άλλο λόγο.
Παρέθεσα μια εξαιρετικά συνοπτική εξιστόρηση των έργων. Με την πάροδο των ετών αυτή η απλή σειρά γεγονότων διαστρεβλώνεται. Δεν είναι περίεργο· αφενός, οφείλεται στο ότι μεταγενέστεροι επισκέπτες και ερευνητές καλούνται να ερμηνεύσουν αυτά που βλέπουν χωρίς επαρκή γνώση και πληροφόρηση, με συνέπεια να πλανώνται.[66] Αφετέρου, επιτήδειοι επαγγελματίες του χώρου διασπείρουν συνειδητά ψεύδη και δίνουν βήμα στο παραλήρημα διαφόρων δυστυχισμένων, ώστε εκπομπές, περιοδικά, βιβλία και εκδρομές (!) να είναι αποδοτικά. (Καταδικαστέοι, όμως χωρίς πρόθυμα θύματα δε θα υπήρχαν οι μουρλαπατεώνες). Αν προσθέσουμε και τη συγγνωστή αλλοίωση από στόμα σε στόμα, δεν πρέπει να απορούμε για τη σημερινή εικόνα.
«Τα έργα έγιναν τον καιρό της χούντας». (Χρήστου Τσούκα: Κρυμμένοι θησαυροί στην Ελλάδα, σ. 68, 1996)
Ο ηγούμενος της Μονής Πεντέλης ανέφερε ότι «τα έργα της Σπηλιάς μάλλον έγιναν επί χούντας». (Extra 3, Ασυμβίβαστα, Σ. Καρατζαφέρης, 13/3/04)
Ο πρόεδρος της Κοινότητας Παλιάς Πεντέλης Στεργίου δήλωσε ότι «τα έργα έγιναν επί δικτατορίας». (ALTER, Χωρίς Μοντάζ, Κ. Χαρδαβέλας, 29/5/04)[67]
Αν λέγονται αυτά −ιδιαίτερα από ανθρώπους που ο λόγος τους για την Πεντέλη διεκδικεί αδιαμφισβήτητη εγκυρότητα− για πράγματα χθεσινά, φανταστείτε το τι λέγεται και γράφεται ως ιστορική αλήθεια για γεγονότα που έχουν συμβεί πριν από αιώνες ή χιλιετίες!
Ο ίδιος πρόεδρος Παλαιάς Πεντέλης είπε ότι «η προ 15ετίας περίφραξη ήταν του υπουργείου Πολιτισμού» κι ο ΣΠΑΠ (Σύνδεσμος Προστασίας και Ανάπλασης Πεντελικού, του οποίου επίσης είναι πρόεδρος) έχει ζητήσει να την ξαναφτιάξουν.[68] (Extra 3, Ασυμβίβαστα, Σ. Καρατζαφέρης, 20/3/04)
Ανακρίβειες από τον άνθρωπο (πρώην στρατιωτικός) που η Πεντέλη είναι το σπίτι του, δηλώνει υπερήφανα καταγωγή από σόι Σαρακατσαναίων που γύριζαν με τα κοπάδια τους στο βουνό και ήταν από τους πρώτους κατοίκους της περιοχής, και μάλιστα ως έφηβος έβοσκε ο ίδιος γίδια κι έκανε θελήματα σε λατομείο [βλ. εδώ, σημ. 24].
Δεν είμαι τόσο έξυπνος. Κι εγώ αν πήγαινα τώρα πρώτη φορά ενδέχεται να πίστευα πως ο στρατός αναντίρρητα μπάζωσε τη Σπηλιά, ότι πίσω από την ισχυρή σιδερένια πόρτα της στοάς του φρέατος κρύβεται το πέρασμα για τις αφανείς σήραγγες, κ.λπ.
[Περί της πόρτας βλ. εδώ, σημ. 66]
'Αλλωστε, όντως τον πρώτο καιρό είχα παρερμηνεύσει πολλά απ' αυτά που έβλεπα. Επιμένω, όμως, ότι οποιοσδήποτε μπορεί να ανασυνθέσει την ορθή εικόνα, αρκεί να το θέλει.
Ακόμη όμως και ο αυτόπτης μάρτυς έχει ν' αντιμετωπίσει σε βάθος χρόνου το πρόβλημα των αναπόφευκτων παραμνησιών, τόσο ύπουλο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό χωρίς ακριβείς σημειώσεις. Ανατρέχοντας διαρκώς στο αρχείο μου, συχνά διαπιστώνω το εξής: αλλιώς θυμάμαι ένα συμβάν κι αλλιώς το βρίσκω καταγραμμένο. Μετά βίας αναγκάζω τον εαυτό μου να μην επιμείνει, αλλά να εμπιστευτεί τις σημειώσεις που γράφτηκαν την ίδια ή το πολύ την άλλη μέρα του συμβάντος. Ευκολότερα υποχωρώ και διορθώνω −όχι θαυμάζοντας λιγότερο− τις χρονικές ανακολουθίες. Γεγονότα δηλαδή που έχουν καταχωριστεί στη μνήμη μου σε μια ορισμένη χρονολογία, στην πραγματικότητα συνέβησαν ολάκερα χρόνια μετά ή πριν από αυτή. Διαφορετική κατηγορία είναι η ανάμνηση παρατηρήσεων που αποκαλύπτονται μη καταγραμμένες, οπότε είναι αδύνατο να προσδιοριστούν χρονικά με ασφάλεια. Φανταστείτε τι θα γινόταν αν δεν κρατούσα λεπτομερές αρχείο, και μάλιστα περασμένο σε υπολογιστή για εύκολες αναδρομές και διαρκή επεξεργασία. Αυτά δεν τα γράφω σε μια κρίση ειλικρίνειας ούτε σε παροξυσμό αυτο-υποτίμησης· τα γράφω για να τα λάβουν σοβαρά υπόψη όσοι στηρίζονται σε αυτά που θυμούνται. Δυστυχώς, ο βαθμός αναξιοπιστίας των αναμνήσεων είναι ευθέως ανάλογος του χρόνου που έχει παρέλθει, και αυτό ισχύει για όλους τους συνηθισμένους ανθρώπους. Να γιατί πολλοί από τους γνωρίζοντες διαφωνούν σε πλήθος σημείων, απόλυτα βέβαιοι για την ορθότητα της δικής τους εκδοχής.
Έτσι, θα επαναλάβω επιγραμματικά τις χρονικές περιόδους των έργων (όχι στα χαρτιά, αναφέρομαι στην επιτόπου πρόοδο):
Η Κ. Ι. Σαραντόπουλος (ΑΕ): από Αύγουστο 1977 μέχρι Σεπτέμβριο 1979 (με κενό το δεύτερο μισό του '78) διεύρυνε, εκβάθυνε και διαμόρφωσε τη Σπηλιά, περίφραξε το χώρο και στήριξε τα εκκλησάκια και τις στέρνες (εκτός προγράμματος αυτό). Επανήλθε τον Απρίλιο του 1980 για να ξεκινήσει τα τούνελ. Από τον Ιούνιο ως τα τέλη Αυγούστου '80 η ατυχής ιστορία με τη σήραγγα Ια. Ακολούθησαν 8 μήνες γεωτρήσεων (από τα τέλη Αυγούστου '80 ως τις αρχές Απριλίου '81).[69] Παράλληλα, μετατόπισε το δρόμο που ανηφόριζε από τη Σπηλιά (δεν υπάρχει σήμερα) και αφαιρώντας το έδαφος αποκάλυψε το πέτρωμα ώστε να προετοιμάσει τη δημιουργία του μετώπου για τη διάνοιξη των σηράγγων ΙΙΙ και ΙΙ. Επίσης, έφτιαξε τη σωζόμενη τσιμεντένια κατασκευή, που ήταν για την μπούκα της στοάς ΙΙΙα.
Αριστερά, η περιοχή της ΙΙΙα, μόλις ξεκαλουπώθηκε το τσιμέντο. Στην ένθετη το τοπογραφικό μαρκάρισμα (που είχα δει στις 7/6/80, κι "επανεμφανίστηκε" το 2013!). Δεξιά, προς σύγκριση μεγεθών.
Όμως η αστοχία στη σήραγγα Ια οδήγησε σε διακοπή της εργολαβίας, που κανονικά έπρεπε να περατωθεί με τη σύνδεση σηράγγων - Σπηλιάς.
Τα Ελληνικά Τεχνικά Έργα (Κοινοπραξία σηράγγων Πεντέλης): παρέλαβαν τον Μάρτιο 1982. Ιούνιο - Οκτώβριο έφτιαξαν τη δεξαμενή και το δρόμο που οδηγεί σήμερα στη Σπηλιά.[70]
Στην πρώτη φωτο, το τελικό τμήμα του δρόμου που ανηφορίζει προς τη Σπηλιά. Αριστερά του διακρίνεται το στόμιο της σήραγγας Ι και δεξιά τα παραπήγματα του εργοταξίου. Στη δεύτερη, αεροφωτογραφία της ίδιας περιοχής 19 χρόνια αργότερα.
Από τα τέλη Ιουλίου '82 ως τον Μάρτιο '83 διάνοιξαν τις σήραγγες Ι (η τροποποίηση των παλαιών Ια - Ι - Ιβ), ΙΙ, ΙΙΙ, ενώ προετοίμασαν τη διάνοιξη της στοάς του φρέατος αερισμού, φτιάχνοντας τη γνωστή "πύλη" και μπαζώνοντας το μεσαίο τμήμα του ταφροειδούς λατομείου (Λ2 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ). Επίσης, ανατίναξαν το τοίχωμα του λατομείου της Σπηλιάς στη θέση της στοάς ΙΙΙα των παλαιών σχεδίων (το σημερινό πέρασμα που οδηγεί στις σήραγγες ΙΙΙ και ΙΙ). Η πρώτη εργολαβία, λοιπόν, δεν ολοκληρώθηκε ούτε σ' αυτή την περίοδο.[71]
Κατατοπιστικό σκαρίφημα πάνω στη δορυφορική φωτογραφία: τα αρχικά σχέδια (βλ. κι εδώ) είναι χρωματισμένα κόκκινα με κίτρινο περίγραμμα. Τα νέα σχέδια δεν τα είδα ποτέ, οπότε σημειώνω ό,τι πρόλαβαν να φτιάξουν με κίτρινο χρώμα και κόκκινο περίγραμμα. Το σημειούμενο συγκρότημα μπροστά στις σημερινές σήραγγες ΙΙΙ και ΙΙ (στοές ΙΙΙα, ΙΙα και V) θα κατασκευαζόταν επίγεια, σε ανοιχτή εκσκαφή, και θα μετά θα σκεπαζόταν. Το ίδιο και η στοά IVα ως πρώτο τμήμα της σήραγγας IV (μέθοδος cut-and-cover). Οπωσδήποτε, η θέση του νέου ΦΙΙ (ίσως "Πηγάδι 1" πια, βλ. στη φωτο την τελευταία σημείωση), όπως είδαμε [βλ. εδώ, σημ. 53], θέτει το ερώτημα: ποια σήραγγα θα αέριζε;
Τα Δομικά Έργα δεν πρόλαβαν να προχωρήσουν τίποτε· απλώς, τον Αύγουστο 1990 εγκατέστησαν το εργοτάξιο και κατόπιν επτάμηνης αναμονής αποχώρησαν.[72]
Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Καταστροφή και απογύμνωση των ναϋδρίων, επικίνδυνη επέμβαση στη στατική της Σπηλιάς, αλλοίωση της περιοχής με εκσκαφές και μπαζώματα, άνοιγμα εύκολης οδικής πρόσβασης για τους επίδοξους βανδάλους.
Η έξοδος της Σπηλιάς πριν και μετά τα έργα. (Για το πώς βρέθηκε στα χέρια μου η πρώτη φωτογραφία, βλ. εδώ).
ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
[55] Είχαν πάρει ρεύμα από τη γραμμή που τροφοδοτεί τις κεραίες της κορυφής (τότε τροφοδοτούσε το σταθμό FS [βλ. εδώ, σημ.41]). Έξω από κάθε σήραγγα είχαν τοποθετηθεί μεγάλα μεταλλικά κουτιά για τους πίνακες διανομής. Μάλιστα, στις 12/2/83, στη σήραγγα ΙΙΙ είχαν τοποθετήσει και τις ασφάλειες.
[56] Η σήραγγα ΙΙΙ είχε σχεδιαστεί να είναι ψηλότερη από τις Ι και ΙΙ. Έτσι, σε πρώτη φάση τη διάνοιξαν σε ανώτερη στάθμη από την παράλληλη σήραγγα ΙΙ. Ακολούθησε η δεύτερη φάση εκσκαφής της βαθμίδας (μπαγκίνα), ώστε το δάπεδό της (ταμπάνι) να έρθει στο ίδιο επίπεδο μ' εκείνο της ΙΙ.
[57] Πρόσεξα στις 26/9/89 ότι κάποιοι είχαν ανοίξει λίγο το πλέγμα της ΙΙΙ πάνω από το αριστερό τοιχίο και χώραγες να περάσεις. Θα μπορούσα να υποθέσω πως αυτό έγινε τις τελευταίες ημέρες, αφού σχεδόν κάθε φορά περνούσα από εκεί. Όμως στις 25/11/88 είχα αναρριχηθεί στο πλέγμα για φωτογραφικούς λόγους (η φωτο που ακολουθεί στο κείμενο). Όταν λοιπόν κοίταξα εκ των υστέρων τη φωτογραφία, είδα ότι το πλέγμα ήταν ήδη ανοιγμένο (ποιος ξέρει από πότε). (Τα πλέγματα των σηράγγων ΙΙΙ και ΙΙ αφαιρέθηκαν κατά τις προετοιμασίες συνέχισης των έργων τον Αύγουστο 1990 και τα πήραν ιδιώτες στις 16/5/93).
[58] Στο βιβλίο του Κώστα Μαρδά Η Ελλάδα στα δίχτυα των Βάσεων υπάρχει το σχετικό ιστορικό. Οι παράλληλες ημερομηνίες με την περίοδο των έργων είναι οι εξής: 15/4/76 νέο καθεστώς των εγκαταστάσεων (Έλληνας διοικητής, κ.λπ.), (σ. 252), 28/7/77 υπογραφή της συμφωνίας (σ. 261) και επανακαθορισμός ανά τετραετίες (σ. 263), πράγμα που δε συνέβη (σ. 290), 27/10/82 καθυστερημένη έναρξη συνομιλιών (σ. 309), 15/7/83 υπογραφή συμφωνίας (σ. 319), με 5ετή διάρκεια (ως τα τέλη του 1988) και ακολούθως απομάκρυνση των βάσεων εντός 17μήνου (σ. 320), πράγμα που επίσης ποτέ δε συνέβη, κύρωση από τη Βουλή 7/11/83. Να τονίσουμε όμως ότι άλλο αποκλειστικά αμερικανικές βάσεις (αντικείμενο των συμφωνιών), κι άλλο εγκαταστάσεις του ΝΑΤΟ που επανδρώνονται από Έλληνες.
[59] Ακόμη κι αυτό κάποιος το ενέταξε στα "μυστηριώδη έργα": «αναμφισβήτητα ήταν εκτροφείο πειραματόζωων», άρα η πιθανότητα να έχουμε εκτεθεί σε κάτι θανατηφόρο γινόταν περίπου βεβαιότητα!
Από αυτή την τρύπα έβγαιναν τα κουνέλια στον περιφραγμένο χώρο μπροστά στο καλύβι.
Οι άνθρωποι που αναφέρονται στο Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης (βλ. σ. 149) να παίζουν τάβλι, είναι αυτοί που φρόντιζαν τις κότες και τα κουνέλια: ο μεσόκοπος διοπτροφόρος με το κόκκινο Β...26 (Scoda νομίζω) και ο νέος «μουσάτος» με το κόκκινο "παπί". Πάντως, τουλάχιστον αυτοί οι δύο, δεν πίστευαν ότι τα έργα θα συνεχίζονταν ποτέ, οπότε θα έπρεπε να ξαναμπούν άνθρωποι σ' αυτά τα καλύβια.
Όσο για την "περίεργη" συμπεριφορά τους προς τους επισκέπτες, κυρίως οφειλόταν σε ζημιές που τους έκαναν διάφοροι νεαροί, γι' αυτό και η απειλητική επιγραφή προς «όποιο παλιόπαιδο» δίπλα στην πόρτα του κονικλοτροφείου.
[60] Στις αρχές Αυγούστου ήρθε τοπογραφικό συνεργείο. Στα μέσα του μήνα τράβηξαν τα μπάζα ώστε να ελευθερώσουν την είσοδο της σήραγγας ΙΙ, κι έκοψαν τετράγωνη θυρίδα στο πλέγμα της ΙΙΙ. Φαίνεται ότι το θέμα είχε διαρρεύσει, γιατί πριν κάνα μήνα το MEGA είχε ρεπορτάζ για τα εγκαταλειμμένα έργα κι έθετε ερωτήματα.
Φωτογραφίες από το εργοτάξιο εδώ: https://www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI2TEXT.htm#1
Να παρατηρήσουμε ότι, συμπτωματικά ή όχι, όπως της έναρξης των έργων το 1977 προηγήθηκε το κλείσιμο των λατομείων, έτσι και τώρα προηγήθηκε το κλείσιμο του σπαστηροτριβείου Περράκη πάνω από τη Σπηλιά (υποτίθεται πως αυτό έγινε ύστερα από διαφωνία με τη Μονή σχετικά με το ύψος της αποζημίωσης, αλλά ποιος ξέρει...).
[61] Σε αντίθεση με την πρώτη φάση των έργων, όπου το μόνο που τόλμησαν οι (αντιπολιτευόμενες, πάντοτε) εφημερίδες ήταν να δημοσιεύσουν την επιστολή κάποιων πολιτών, του Σ.Μ. και της Ε.Μ., οι οποίοι κατήγγελλαν καταστροφή αρχαιολογικού χώρου. (Είχα διαβάσει το γράμμα στα ΝΕΑ, 23/2/78, σ. 6. Ο Ριζοσπάστης το δημοσίευσε στις 28/3/78).
Η επιστολή είχε κι ένα προμήνυμα για ό,τι θα επακολουθούσε: όταν ρώτησαν τους εργάτες τι κάνουν εκεί, η απάντηση ήταν ότι «βγάζουν... μπάζα από τη σπηλιά». Δηλαδή, ενώ είπαν ακριβώς αυτό που έκαναν, δεν έγιναν πιστευτοί! [βλ. κι εδώ, σημ. 15].
[62] 20/3/04 Extra 3, Σ. Καρατζαφέρης, Ασυμβίβαστα, από έγγραφο της Αεροπορίας (το οποίο του το έστειλαν ως απάντηση στην προηγούμενή του εκπομπή): η βάση του ΝΑΤΟ έκλεισε επιχειρησιακά το Φεβρουάριο '96. Όμως υπήρχε φρουρά μέχρι το Φεβρουάριο '03. Έκτοτε μόνο περιπολίες. Οι σημερινοί χρήστες είναι ΕΕΤΤ (Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων), ΟΤΕ, ΕΛΠΑ, ΕΛΑΣ και ΕΚΑΒ. Έχει κάνει αίτημα κι ο ΣΠΑΠ.
[προσθήκη] Εξυπηρετείται και η ΕΕΡ (Ένωση Ελλήνων Ραδιοερασιτεχνών).
Στο χώρο της πρώην βάσης. Στο βάθος δύο από τις νέες εγκαταστάσεις. Στη μεγάλη ένθετη βλέπουμε λεπτομέρεια της μίας, ενώ στη μικρή διαπιστώνουμε ότι το Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας εξακολουθεί να δίνει τις άδειες (ναι, δόξα τω Θεώ, στην Ελλάδα βρισκόμαστε).
[63] «...η στρατηγική θέση που κατέχουν οι συγκεκριμένες τηλεπικοινωνιακές εγκαταστάσεις [του Ναυτικού στα Βριλήσσια] καθιστά αδύνατη τη μεταφορά τους σε άλλη περιοχή». (Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, σ. 276, δήλωση 1999, Δ. Αποστολάκης, υφυπουργός Εθνικής 'Αμυνας)
«Η βάση στη Νέα Μάκρη είναι πολύτιμη και αναντικατάστατη...» (αυ. σ. 236, αναδημοσίευση από το Έλληνες πράκτορες της CIA και της KGB, εκδ. Ισοκράτης)
«Η ύπαρξη (...) μαγνητικού τούνελ (...) εξηγεί (...) την περίεργη επιμονή τόσων μυστικών εγκαταστάσεων (...) στην περιοχή. Προφανώς δεν μπορούσαν να γίνουν κάπου αλλού!» (αυ. σ. 241)
(βλ. και https://www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI4addendum.htm#magnetic
https://www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI4addendum.htm)
Ήρθαν οι δορυφόροι, πάνε οι βάσεις (μυστικές και μη), το κέντρο λήψης Βριλησσίων μεταφέρθηκε στην Αίγινα, στα αζήτητα και το μαγνητικό τούνελ.
[64] Βλ. και Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, σ. 249.
[65] «Το 1990 ξεκίνησαν τα έργα εκσυγχρονισμού της μονάδος, τα οποία ολοκληρώθηκαν το 1994 και περιλάμβαναν: την κατασκευή νέου συγκροτήματος "Α"...»
(http://www.haf.gr/el/structure/units/ata/units/2kep.asp)
Τώρα βέβαια γνωρίζουμε ότι το 2ο ΑΚΕΠ έχει πράγματι μεταφερθεί, οπότε επιβεβαιώθηκε πως η ματαιωθείσα βάση είχε και σκέλος αποκλειστικού ελληνικού ενδιαφέροντος.
«Στο πασίγνωστο Αρχηγείο Τακτικής Αεροπορίας [ΑΤΑ], που έχει επικεφαλής αντιπτέραρχο, υπάγονται όλες οι μονάδες της Αεροπορίας που προορίζονται να διεξάγουν τις καθαρά αεροπορικές επιχειρήσεις, ήτοι οι μονάδες που έχουν μαχητικά, ραντάρ και αντιαεροπορικά βλήματα. (...) Για να δουλέψουν όμως τα κατευθυνόμενα βλήματα και γενικότερα η αεράμυνα της χώρας, απαιτείται να υπάρχουν ραντάρ. Αυτά καλύπτουν ολόκληρο τον ελληνικό εναέριο χώρο και είναι συγκροτημένα σε τρεις μονάδες. Το 1o Κέντρο Ελέγχου Περιοχής που βρίσκεται στον Χορτιάτη, το 2o ΚΕΠ στην Πάρνηθα και το 3o στο Ζήρο του Λασιθίου. Η δημιουργία των τριών ΚΕΠ είναι πρόσφατη καθώς ως πριν λίγο υπήρχαν μόνο τα 1o και 2o Αεροπορικά Κέντρα Ελέγχου Περιοχής, που βρίσκονταν στη Λάρισα και στη Ριτσώνα της Βοιωτίας αντίστοιχα. Σε κάθε ΚΕΠ υπάγονται οι διάφορες Μοίρες Σταθμού Ελέγχου και Προειδοποίησης, ΜΣΕΠ εν συντομία, και οι Σταθμοί Αναφοράς, ήτοι οι εγκαταστάσεις των ραντάρ τα οποία συλλέγουν τις πληροφορίες που "περνούν" στο Εθνικό Κέντρο Αεροπορικών Επιχειρήσεων (ΕΚΑΕ), στη Λάρισα, και στο Εθνικό Κέντρο Επιχειρήσεων (ΕΘΚΕΠΙΧ) στο ΓΕΕΘΑ, στην Αθήνα». (Πολεμική Αεροπορία: η οργάνωση, οι μονάδες και ο εξοπλισμός της, σήμερα, Ηλία Νταλούμη, δημοσιογράφου επί αμυντικών θεμάτων. Το παραπάνω κείμενο δεν υπάρχει πια, αλλά βλ. http://koti.welho.com/msolanak/organogr.html)
Όσο για το πόσο απόρρητα είναι αυτά: «το σημερινό πρόγραμμα [2004] του Υπουργού Εθνικής 'Αμυνας κ. Σπήλιου Π. Σπηλιωτόπουλου περιείχε τη μεταφορά με ελικόπτερο και υποδοχή από το Διοικητή, στους χώρους του 2ου Κέντρου Ελέγχου Περιοχής (2o ΚΕΠ) στην Πάρνηθα, επίσκεψη, ξενάγηση και ομιλία του Υπουργού Εθνικής 'Αμυνας κ. Σπήλιου Π. Σπηλιωτόπουλου προς το προσωπικό».
http://www.e-spilios.gr/1/iframe.scr?category.id=8967
Και μερικά ακόμη από την ιστοσελίδα της Πολεμικής Αεροπορίας − για την ιστορική διαδρομή του ΑΤΑ
www.haf.gr/el/structure/units/ata/history/history.asp: «1955: Υπάγεται στο ΑΤΑ η 142 ΣΑΕ (ΠΑΕ) που περιλάμβανε τις Μονάδες RADAR: Χορτιάτη (1η ΜΚΣΕ), Πηλίου (2η ΜΚΣΕ), Πάρνηθας (3η ΜΚΣΕ).
1979: Στην 142 ΠΑΕ δημιουργούνται το 1o και 2o ΑΚΕΠ στα πλαίσια εκσυγχρονισμού του ΣΑΕ με το σύστημα HADGΕ. Τον Δεκέμβριο τίθεται σε επιχειρησιακή λειτουργία το 2o ΑΚΕΠ με περιοχή ευθύνης το Νότιο Τομέα.
1980: Τον Ιούλιο, τίθεται σε επιχειρησιακή λειτουργία το 1o ΑΚΕΠ με περιοχή ευθύνης το Βόρειο Τομέα.
Το 1987 καταργείται η 142 ΠΑΕ, ενώ δημιουργούνται τα: 1o ΑΚΕΠ και 2o ΑΚΕΠ. Επίσης, όλες οι Μονάδες RADAR υπάγονται απευθείας στο ΑΤΑ».
Βέβαια, με τις διαρκείς μετονομασίες μονάδων, τις συγχωνεύσεις, κ.λπ. (π.χ. βλ. πάλι εδώ για το 2ο ΚΕΠ), μπορεί κανείς να μπερδευτεί, οπότε προσοχή. 'Αλλωστε, το ρητό στο έμβλημα του 2ου ΚΕΠ λέει: «Τα αφανή τοις φανεροίς τεκμαίρου» (από τα φανερά να βγάζεις συμπέρασμα για τα αφανή), λες και απευθύνεται ειδικά στους ερευνητές των πεντελικών έργων!
Και, φυσικά, ποια πινακίδα βλέπω όταν βγαίνω από το σπίτι μου;
[66] Στις 29/9/05 άκουσα αναρριχητή να πληροφορεί δύο φίλους, που έρχονταν πρώτη φορά στη Σπηλιά και ρωτούσαν διάφορα, πως οι σήραγγες είναι κατάλοιπα των παλαιών λατομείων!
[67] (Τα περί των δύο Κοινοτήτων της Πεντέλης αναφέρονται σε παρελθόντα χρόνο. Πρώτα αναβαθμίστηκαν σε Δήμους, και στη συνέχεια ενοποιήθηκαν με την προσθήκη του Δήμου Μελισσίων). Στην επόμενη εκπομπή (5/6/04) ο Γ. Πάλμος αποκατέστησε τη χρονολογική αλήθεια (η περίοδος της χούντας ήταν Απρίλιος '67 - Ιούλιος '74), διαμαρτυρόμενος που «κάποιοι χρεώνουν τα έργα στο στρατιωτικό καθεστώς», και διέγνωσε συνομωσία συκοφάντησης (αντί απλή μνημονική τρικυμία).
[προσθήκη] 11 χρόνια αργότερα, ο δήμαρχος επιμένει στη δική του εναλλακτική πραγματικότητα. Στις 4/5/15 δήλωσε εδώ: «Κατά την περίοδο της επταετίας, οι συνταγματάρχες προσπάθησαν να μετατρέψουν το αρχαίο λατομείο σε κεντρικό στρατηγείο διοίκησης των επιχειρήσεων. Προέβησαν σε παρεμβάσεις χτίζοντας διάφορες τσιμεντοκατασκευές. Η μία βρίσκεται στην είσοδο της σπηλιάς του Νταβέλη, η δεύτερη στην πίσω πλευρά του μνημείου, ενώ συναντάμε μία ακόμη στο ανατολικό μέρος. Τα έργα αυτά δεν ολοκληρώθηκαν, καθώς ήρθε η πτώση του δικτατορικού καθεστώτος». Τι να πούμε... Ας περιοριστούμε στην ιστορία του δικού μας παράλληλου σύμπαντος: η χούντα έπεσε τον Ιούλιο 1974, οπότε συγκροτήθηκε "Κυβέρνηση εθνικής ενότητος" υπό τον Κ. Καραμανλή. Αυτός, και το κόμμα του Νέα Δημοκρατία, κέρδισε τις πρώτες μεταδικτατορικές εκλογές τον Νοέμβριο του ιδίου έτους. Τα έργα στη Σπηλιά άρχισαν τον Αύγουστο του 1977, κατά τη διάρκεια δηλαδή αυτής της κυβερνητικής θητείας. Τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς έγιναν εκλογές, κι επανεξελέγη ο Καραμανλής. Η φάση Σαραντόπουλου ολοκληρώθηκε υπό αυτή την κυβέρνηση (μόνο που ο Καραμανλής το 1980 μεταπήδησε στην προεδρία, και πρωθυπουργός έγινε ο Γ. Ράλλης). Τον Οκτώβριο 1981 νίκησε στις εκλογές το ΠΑΣΟΚ του Α. Παπανδρέου. Η δεύτερη φάση των έργων υπό τα Ελληνικά Τεχνικά Έργα ξεκίνησε τον Μάρτιο του 1982 και διακόπηκε τον Μάρτιο του 1983 υπό αυτή την κυβέρνηση. Ακολούθησαν οι εξής κυβερνήσεις: το 1985 πάλι ΠΑΣΟΚ, το 1989 συγκυβέρνηση Ν.Δ. και Συνασπισμού της Αριστεράς, κατόπιν Οικουμενική κυβέρνηση υπό τον Ξ. Ζολώτα, ενώ το 1990 είχαμε κυβέρνηση της Ν.Δ. υπό τον Κ. Μητσοτάκη, οπότε και εγκαταστάθηκε το εργοτάξιο των Δομικών Έργων, για να ακολουθήσει η ματαίωση του έργου.
[68] Τα τμήματα της περίφραξης που λείπουν ολοσχερώς καταστράφηκαν σε διάφορες φάσεις για τις ανάγκες των έργων την περίοδο 1982-83. Όπου υπάρχουν μόνο οι πάσσαλοι, το συρματόπλεγμα αφαίρεσαν ιδιώτες: από το φαραγγοειδές λατομείο στα μέσα Ιανουαρίου 1988, και από τα υπόλοιπα σημεία στις 19/5/93.
Ένα από τα λίγα σημεία όπου σώζεται η περίφραξη.
[προσθήκη] Μέσα στα πλαίσια της εντεινόμενης σιδηροθηρίας, το 2012 αφαιρέθηκε σχεδόν το σύνολο της υπολειπόμενης περίφραξης, και οι πάσσαλοι από 251 [βλ. εδώ, σημ. 20] στις 4/1/16 μετρήθηκαν σε 51 (οι 8 έχουν απομακρυνθεί από την αρχική τους θέση), και 3 αντηρίδες.
[69] Ενδεικτικά: τα Χριστούγεννα του '80 ο αύξων αριθμός των γεωτρήσεων είχε φτάσει στο 108.
[70] Αυτή ήταν η τέταρτη πρόσβαση (4). Μέχρι τότε είχαν υπάρξει 3 οδικές προσβάσεις: εκείνη που ανέβαινε από τα λατομεία Μοσχού (1), εκείνη που κατέβαινε πριν από το τριβείο Περράκη (2) (προϋπάρχουσες) κι εκείνη που διάνοιξε επί Σαραντόπουλου τον Ιούνιο 1980 μπουλντόζα της Χωματουργικής - Οικοδομικής επε (3) από το δρόμο του Περράκη (πριν από τη διακλάδωση προς λατομείο Σακέλλη) προς την πύλη του λατομείου Λ2 (του "φαραγγιού" με τη σήραγγα Ια). Η πρώτη έπαψε να υφίσταται το καλοκαίρι του '80, όταν τα τριβεία Ράικου πήραν τη λατύπη πάνω στην οποία περνούσε το τελικό τμήμα του δρόμου − προφανώς κατόπιν συνεννοήσεως (την αποκατέστησαν πρόχειρα οι παράνομοι λατόμοι μερικά χρόνια αργότερα). Όμως η διακλάδωσή της (1α) προς τη νέα θέση του εργοταξίου παραμένει αποκομμένη.
Αμαξιτή πρόσβαση Σπηλιάς (Σ) και εργοταξίου (Ε): με κόκκινο χρώμα ο δρόμος από τα λατομεία Μοσχού (1) και (1α). Με μπλε από το δρόμο του Περράκη (2). Με κίτρινο η μετατόπιση που έκανε ο Σαραντόπουλος τον Απρίλιο 1981 για διευκόλυνση των φορτηγών. Με πράσινο ο δρόμος κατασκευής 1980 (3). Με μαύρο ο κύριος σημερινός δρόμος κατασκευής 1982 (4). Σημειώνεται η διακλάδωσή του προς το δρόμο (3), όταν το κάτω τμήμα του τελευταίου καταστράφηκε για χάρη του μετώπου της μετατοπισμένης σήραγγας Ι. Με διακεκομμένη γραμμή τα τμήματα που δεν υπάρχουν πια.
Με τα βέλη η τελευταία στροφή του δρόμου (1α) προς τα καλύβια του εργοταξίου (η στροφή διακρίνεται κάτω δεξιά κι εδώ, 20 χρόνια παλαιότερα).
Η δεύτερη πρόσβαση αποκόπηκε το καλοκαίρι του '82 για να φτιαχτεί το μέτωπο των σηράγγων ΙΙΙ και ΙΙ. Η τρίτη εξαφανίστηκε μαζί με τη λατύπη που αποκόμισαν τα τριβεία Περράκη την άνοιξη του '85 (ταυτόχρονα όμως αποπεράτωσαν την οδό που σήμερα περνάει μπροστά από τα τούνελ).
Αριστερά το υδραυλικό σφυρί εν δράσει. Ο δρόμος του εργοταξίου (1980) δεν υπάρχει πια (ήταν περίπου εκεί όπου η κίτρινη γραμμή). Στη μεσαία φαίνεται η αρχή του δρόμου και το βέλος δείχνει την αποκοπή του. Στη δεξιά φωτο τα βέλη δείχνουν το ύστερο κάτω τμήμα του δρόμου (εδώ χρησιμοποιείται για να φορτώσουν κάποια καλά κομμάτια μαρμάρου που βρέθηκαν στη σαβούρα).
Στην πρώτη φωτο βλέπουμε το σημείο ΙΙΙα όπως το άφησαν τα Ελληνικά Τεχνικά Έργα. Στις υπόλοιπες βλέπουμε το αποτέλεσμα των διαδοχικών επεμβάσεων από τα τριβεία Περράκη.
Τρεις φάσεις του ίδιου σημείου εκ των άνω.
Με την ευκαιρία, στην αριστερή φωτο δείχνω με τα κίτρινα βέλη τη σωλήνα που τροφοδοτούσε με νερό τη σήραγγα Ια. Επίσης, στην ελαφρά χρωματισμένη επιφάνεια που δείχνει το κόκκινο βέλος, υπήρχαν οι δύο επάλληλες σειρές από δοκοθήκες που αναφέρει ο Λαδάς (βλ. Η Σπηλιά της Πεντέλης, σ. 144).
Το δύσκολο στένωμα στην "καμπούρα" του σημερινού δρόμου (~380 μ. πριν από την τελική ανηφόρα προς Σπηλιά) δημιουργήθηκε όταν άνοιξαν πρόχειρο πέρασμα νταμαρτζήδες στα μπάζα που ρίχτηκαν από Περράκη την άνοιξη του 1985. (Ο δρόμος στο σημείο αυτό είχε μείνει κλειστός για 3 χρόνια περίπου).
[71] Δεν μπορούμε να πούμε πως η όλη κατασκευή ήταν πρόχειρη και βιαστική (βλ. Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, σ. 173-4). Αντιθέτως ήταν βασανιστικά αργή. Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι μια ενδιάμεση φάση με τις φθορές που έχει υποστεί από το χρόνο.
[72] Ακόμη και αυτό το γεγονός με το πέρασμα του χρόνου αρχίζει να αλλάζει: «Όπως και να είχε, οι εκσκαφές εξελίσσονται στη Σπηλιά (...) Όχι όμως για πολύ. (...) Το εργοτάξιο αποσύρεται από το χώρο της Σπηλιάς, αφήνοντάς την όμως σε τραγική κατάσταση, η οποία οφειλόταν κατά το πλείστο μέρος της στην πρώτη φάση των εκσκαφών, μιας και η νεότερη διάνοιξη δεν προόδευσε αισθητά πέρα από το στάδιο που είχε ήδη εκτελεστεί» (Ευ. Ζήσης, Τα Μυστήρια της Πεντέλης, σ. 118). Η εντολή για τη διακοπή των έργων δόθηκε πριν καν ολοκληρωθεί η εγκατάσταση του εργοταξίου, στις 12/9/90 (βλ. Τα Νέα, 22/12/90).
ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ