[1] Στη διδακτορική του διατριβή ο καθηγητής Scott Harris Pike, γεωλόγος με ειδίκευση στην αρχαιολογία, Archaeological Geology and Geochemistry of Pentelic Marble, Mount Pentelikon, Attica, Greece, (βλ. http://www.willamette.edu/cla/classics/news/pikepentelicabstract.html, και https://getd.libs.uga.edu/pdfs/pike_scott_h_200012_phd.pdf) υποστηρίζει ότι σύμφωνα με τα ισότοπα στοιχεία των δειγμάτων τα λεγόμενα Ελγίνεια Μάρμαρα του Παρθενώνα προέρχονται από θέσεις προς την κορυφογραμμή, και πιθανότερα από το λατομείο Π90 − βλ. p. 78-9 (σ. 88-9 του pdf), 180 (190 του pdf), Fig.3, p. 115 (125 του pdf). Στις 7/6/81 σωζόταν σε καλύβι του λατομείου έγγραφο που το 1963 επέβαλλε πρόστιμο στον Γεμελιάρη. Υποθέτω λοιπόν πως αυτός δούλευε τότε αυτό το λατομείο, που αργότερα μίσθωσαν οι «Αρκάδες».

Αν ο Pike έχει δίκιο (αμφιβάλλω, και όχι μόνον εγώ), το πότε ξεκίνησαν τα λατομεία και με ποια σειρά θα πρέπει να αναθεωρηθεί. Όσον αφορά το γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, κατά τον Μ. Κορρέ  η ζωφόρος προέρχεται από το λατομείο της Σπηλιάς, ενώ τα αγάλματα από εκείνο του Νυμφαίου (Λ7).

[2] Πρόκειται για το κτίριο της σημερινής Βουλής, πάνω από την πλατεία Συντάγματος. (Για την ιστορία του κτιρίου βλ. εδώ).

[3] «Πρότινων μηνών 400 περίπου εργάται δουλεύουν εις τα Πεντελικά λατομεία, προς εξαγωγήν λίθου δια την χρήσιν του μετώπου του Βασικού [βασιλικού;] Ανακτορίου, αλλ' η δια της πυρίτιδος εξαγωγή, ασχήμησε το ωραίον και θαυμάσιον θέαμα του λατομείου, και το πλείστον μέρος των τυχηρώς εκρηγνυμένων λιθίνων κομματίων καταντά άχρηστον». (Ελληνικός Ταχυδρόμος, αρ. φύλ. 32, 08/09/1836, σ. 153-154, βλ. εδώ)

Στο περιοδικό Blackwood's Edinburgh Magazine (Volume 54, No. 335, September 1843) και σε άρθρο για τη χρεοκοπία της Ελλάδας (The bankruptcy of the Greek Kingdom), σημειώνεται (μεταξύ πολλών αιχμών για κατασπατάληση των πόρων του νεοσύστατου κράτους προς ίδιον όφελος του βασιλιά):

«Ο καλύτερος δρόμος που κατασκευάστηκε με το δάνειο ήταν εκείνος προς τα λατομεία μαρμάρου στο Πεντελικό, με σκοπό να χτιστεί το νέο παλάτι...»

Επίσης στο ίδιο περιοδικό (Volume 55, No. 344, June, 1844, p. 728-9):

«[Ο βασιλιάς Όθων] Για να προμηθευτεί τους μερικές χιλιάδες λίθους που απαιτούσε το ανάκτορο των Αθηνών, κονιορτοποίησε χιλιάδες τετραγωνικών ποδών του πλέον καθαρού μαρμάρου κατάλληλου για ανδριαντοποιία, βάζοντας εδώ κι εκεί φουρνέλα με μπαρούτι (…) … μετατρέποντας τα λατομεία μαρμάρου στο Πεντελικό σε ένα κυκεώνα απορριμμάτων…»

Περίπου ένας αιώνας χωρίζει τις δύο φωτογραφίες. (Η παλαιά βρίσκεται στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, τ. Ε΄, λήμμα Ελλάς, σ. 252). Το ότι γλίτωσε η Σπηλιά από τους Βαυαρούς μάλλον οφείλεται στην ύπαρξη των ναϋδρίων και όχι στην ποιότητα του μαρμάρου, γιατί λατόμησαν πολύ χειρότερα σημεία.

[4] Χαρακτηριστικό της εποχής είναι η έλλειψη ντόπιων μαστόρων (οφείλεται στις ερημώσεις της Αθήνας κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας) με αποτέλεσμα να δουλέψουν στην Πεντέλη μέχρι τις ημέρες μας εργάτες και τεχνίτες κυρίως από τις Κυκλάδες (Πάρο, Τήνο, Σαντορίνη) και την Κάρπαθο (οι Σαντορινιοί δούλευαν κυρίως στα τριβεία και στα λατομεία που τα τροφοδοτούσαν, ενώ οι Καρπάθιοι κυρίως στα λατομεία της βόρειας πλευράς και στο Διονυσοβούνι [βλ. κι εδώ, σημ. 7]).

Τα τεχνικά μέσα στα λατομεία (ειδικά της νότιας πλευράς) ήταν υποτυπώδη, και κυριαρχούσε η μυϊκή δύναμη. Η εξόρυξη και η μετακίνηση των όγκων μέχρι και τα πρώτα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο γίνονταν με σφήνες, λοστάρια, γάντζους, χειροκίνητους γρύλους και βαρούλκα, το γώνιασμα με πικούνι, η απομάκρυνση μπάζων και λιθαριών με βαγονέτα πάνω σε ράγες (φορτώνονταν με τα χέρια, αφού πρώτα έσπαζαν με τη βαριά όσες πέτρες δε σηκώνονταν), τα διατρήματα ("καλάμια") των φουρνέλων ανοίγονταν χειρωνακτικά με παραμίνα ή ματσακούπι [βλ. εδώ, σημ. 49] (στην αρχή της εκμηχάνισης χαρακτηριστικό ήταν πως υπήρχαν κάποιοι που αγόραζαν αεροσυμπιεστή και περιόδευαν τα λατομεία προσφέροντας τις υπηρεσίες τους), τα μάρμαρα φορτώνονταν σε κάρα... (βλ. και εδώ).

Εδώ οι σφήνες έχουν κάνει τη δουλειά τους, ο όγκος έχει ανασηκωθεί με λοστό περίπου 1 εκατοστό (για να τον κρατήσουν εκεί μπήκαν τα σιδερένια ελάσματα), κι αν συνεχιζόταν η διαδικασία του σκαρώματος, θα σηκωνόταν σιγά-σιγά περισσότερο, με όλο και πιο χοντρά υποστηρίγματα, ώσπου να χωρέσουν από κάτω του είτε κατρακύλια είτε μπάλες, ώστε να τραβηχτεί με τον γάντζο χωρίς τριβές.

Τέτοια βαρούλκα ήταν κατά κανόνα πακτωμένα δίπλα στην είσοδο κάθε λατομείου (το εικονιζόμενο ήταν σκοτσέζικο, από τη Γλασκόβη). Στη δεύτερη φωτο ο κάδος ενός βαγονέτου. Στην εν είδει προβόλου ξερολιθιά ("κρεμάλα") στην κορυφή του λιθοσωρού γινόταν το εκατέρωθεν πλευρικό άδειασμα του βαγονέτου. Κι ένας τσεχοσλοβάκικος γρύλος (γνωστός ως "λατέρνα", για προφανείς λόγους).

Χαρακτηριστικό είναι ότι μέχρι να μπουν στη διαδικασία τα φορτηγά αυτοκίνητα, και να διανοιχτούν οι απαραίτητοι δρόμοι, η τροφοδοσία με πέτρα του προπολεμικού τριβείου Μουζάκη (από το λατομείο πίσω από το πέτρινο πυροφυλάκιο) γινόταν με "τελεφερίκ", δηλαδή με βαγονέτα σε εναέριο συρματόσκοινο αναρτημένο σε πυλώνες.

Αριστερά, 4 από τις 8 σωζόμενες βάσεις των πυλώνων (οι δύο πάνω είναι ιδιαίτερα ογκώδεις γιατί γεφύρωναν το Βαθύρεμα, και απείχαν πολύ μεταξύ τους). Δεξιά, κατά πάσα πιθανότητα, ένα από τα συρματόσκοινα.

[5] Οι ονομασίες που δόθηκαν (καταχρηστικά) στις θέσεις των λατομείων ήταν (εξ ανατολών προς δυσμάς): 'Αγιοι Ασώματοι, Σπηλιά, Μανιάτι, Βαθύρεμα, Κοκκιναράς. Και στη βόρεια πλευρά της Πεντέλης (επίσης εξ ανατολών): Πίριζα, Βαθιά Χούνη, Σουληνάρι, Διόνυσος.

Ο τρόπος εκμετάλλευσης συνοψίζεται στο εξής: «Ό,τι αρπάξουμε!» Βασική υπεύθυνη η Μονή Πεντέλης που, ως κύριος κάτοχος της νότιας πλευράς του Πεντελικού (γιατί η Μονή Πετράκη κατέχει τον Κοκκιναρά), κατακερμάτισε την (αμφισβητήσιμη) ιδιοκτησία της (66 διακριτούς χώρους αναφέρει η Γενική ρυθμιστική μελέτη αναπτύξεως Πεντέλης, Α. Αραβαντινός, Κ. Λεοντίδου – Γεράρδη, Ι. Πετρίδης, 1975, σ. 67), εκμισθώνοντας τη μαρμαροφόρο έκταση (που η ίδια υπολόγιζε σε 2400 στρέμματα, βλ. ΤΑ ΝΕΑ, 24/4/69, σ. 8), σε δεκάδες μικρών συνήθως επιχειρήσεων, των οποίων οι ακατάλληλες μέθοδοι εξόρυξης, η απουσία κάθε σχεδιασμού σε βάθος χρόνου, η μη τήρηση νόμων και συναφών διατάξεων περί λειτουργίας και αποκατάστασης λατομείων ήταν ο ορισμός της λεγόμενης ληστρικής εκμετάλλευσης.

Συγκρίνετε: στην πρώτη φωτο, τα τοιχώματα του παλαιού λατομείου (όπου ακολούθησαν τους αρμούς του πετρώματος) δύσκολα ξεχωρίζουν από φυσικές επιφάνειες. Στη δεύτερη, οι λείες επιφάνειες της συρματοκοπής. Στην τρίτη, "γάζωμα" ώστε να μη σπάσει ακανόνιστα το πέτρωμα. Και στην τέταρτη, τα κατακερματισμένα τοιχώματα που αφήνουν τα συνήθη φουρνέλα.

Για να προλάβουμε πιθανά απίθανα μυστήρια, οι διάσπαρτοι στύλοι με τις τροχαλίες απλώς κατηύθυναν τα σύρματα που έκοβαν το μάρμαρο.

Όποιος είχε πρόσβαση στη Μονή αποκτούσε αναλόγως το μεγάλο ή μικρό λατομείο του. 'Ανθρωποι που ελάχιστη σχέση είχαν με το αντικείμενο μπήκαν στο χώρο παραγωγής κι εμπορίας μαρμάρου. Ας αφήσουμε τους πρώην βοσκούς ή ψαράδες −αυτοί έμαθαν τη δουλειά στο πετσί τους−, ας κατανοήσουμε πως ο γραμματικός της Μονής ήθελε κι αυτός μερίδιο απ' το μέλι, αλλά να φτάσει γιατρός (!) να έχει σπαστηροτριβείο και σήμερα, μετά τις πυρκαγιές, οι κληρονόμοι του να διεκδικούν την έκταση του εργοστασίου για τα περαιτέρω; Πώς να μη γίνει χαλασμός; Διαρκής φαγωμάρα για τα όρια των λατομείων, πόλεμος για το ποιος θα εκμεταλλευτεί τη σαβούρα...

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Νυμφαίου [βλ. εδώ, σημ. 37]: ο λατόμος που βρήκε το αρχαίο ιερό και τα ανάγλυφα αναγκάστηκε να μισθώσει άλλο λατομείο, αφού η αρχαιολογική υπηρεσία απαγόρευσε τις εργασίες στην περιοχή. Όμως, αργότερα το λατομείο εκμισθώθηκε από τη Μονή σε άλλο λατόμο, ο οποίος «είχε κάποιο δεσπότη».

Μόνο όταν είδαν τα λατομεία τους κλειστά θυμήθηκαν τις υποχρεώσεις τους, αλλά ήταν αργά πια (βλ. Οικονομικός Ταχυδρόμος, 13/1/77, σ. 30, όπου το Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών και το Σωματείο Λατόμων μαρμάρων Πεντέλης προτείνουν αποκατάσταση του τοπίου με δαπάνες τους και συνέχιση της εκμεταλλεύσεως υπογείως).

Σε αντίθεση, τα λατομεία Διονύσου είναι υπόδειγμα ορθολογικής εκμετάλλευσης: μέθοδοι εξόρυξης που ελαχιστοποιούν τις απώλειες εκλεκτού μαρμάρου σε συνδυασμό με υπόγειες εργασίες, σχιστήριο, και αξιοποίηση της σαβούρας με επιτόπιες μονάδες παραγωγής μαρμαρόσκονης, ασβέστη, κρυσταλλικού ανθρακικού ασβεστίου και ετοίμων κονιαμάτων. Παράλληλα, όσο προχωρεί το μέτωπο, αποκατάσταση των παλαιών θέσεων με επιχωμάτωση και δενδροφύτευση. (Το γεγονός ότι των λατομείων Διονύσου προΐσταται Γερμανός μάλλον δεν είναι συμπτωματικό).

(Για το ιστορικό των λατομείων Διονύσου, βλ. http://www.dionyssomarble.gr/History.aspx).

Βέβαια, για όλα υπάρχει και η άλλη άποψη:

http://www.alexanderchalkidis.com/blog/post/2008/01/Ti-klaite-tin-Parnitha---ftina-tin-glitose!.aspx

όμως, επιμένω πως ακόμη και τη ζημιά πρέπει να την κάνεις με το σωστό τρόπο.

Τα λατομεία Διονύσου.

[6] Για το νομοσχέδιο βλ. ΤΑ ΝΕΑ, 24/6/76, σ. 10. Είχαν προηγηθεί διαβεβαιώσεις ότι τα θιγόμενα λατομεία της ορατής πλευράς θα μεταφέρονταν στην αθέατη από την Αθήνα βόρεια πλευρά (βλ. ΤΑ ΝΕΑ, 17/10/75, σ. 4, 20/2/76, σ. 4), όμως από ό,τι φάνηκε αυτό δεν ήταν εφικτό (για λόγους πιθανώς γεωλογικούς αλλά και ιδιοκτησιακούς, αφού εκεί δεν υπάρχουν μοναστηριακές διεκδικήσεις).

Η απαγόρευση για «αισθητικούς και οικολογικούς λόγους» συνέπεσε με την έναρξη των γνωστών έργων στη Σπηλιά, οπότε είναι ευλογοφανές πως υπάρχει σχέση [βλ. εδώ, σημ. 22] (αν και ορισμένοι λατόμοι υποστηρίζουν πως η τότε κυβέρνηση Καραμανλή απλώς ευεργέτησε τους συναδέλφους τους στη Βόρεια Ελλάδα, ενώ άλλοι θεωρούν ως υπεύθυνη την εταιρεία Μαρμάρων Διονύσου «που ήθελε το μονοπώλιο», δηλαδή ούτε οι άνθρωποι της δουλειάς δε γνωρίζουν την αλήθεια). Οπωσδήποτε, υπήρξε αναντίρρητη βαθμιαία προετοιμασία 2 χρόνια πριν. Όταν ΤΑ ΝΕΑ δημοσίευσαν σε δύο συνέχειες έρευνα με τίτλο Η Πεντέλη θα μας εκδικηθή, (βλ. φύλλα 3 & 4/2/75, σ. 5), και ο αρμόδιος υπουργός Βιομηχανίας σπεύδει να δώσει συγχαρητήρια στην εφημερίδα (βλ. ΤΑ ΝΕΑ, 15/2/75, σ. 9), είναι προφανής η εφαρμογή δοκιμασμένης μεθόδου.

«Χαρακτηρίζομεν ως αρχαιολογικούς χώρους τας κάτωθι περιοχάς του Νομού Αττικής: (...)

21) Τον περί το σπήλαιο του "Νταβέλη" και μέχρι του αποκαλυφθέντος Νυμφαίου επί του Πεντελικού όρους χώρον και εις απόστασιν 300 μ. εκατέρωθεν της γραμμής ταύτης προς προστασίαν των αρχαίων λατομείων».

Όχι, το κείμενο αυτό δεν είναι του 1976, αλλά του... 1957! (ΥΑ 25666/984/30-5-1957 - ΦΕΚ 265/Β/1-10-1957)

(βλ. http://listedmonuments.culture.gr/fek.php?ID_FEKYA=661&v17=νταβέλη)

Επί μια 20ετία, λοιπόν, αυτός ο νόμος είχε μείνει κενό γράμμα. Όχι μόνο δεν προστατεύτηκαν τα αρχαία λατομεία, αλλά τα εκμεταλλεύτηκαν εξαντλητικά. Αυτό το υποκριτικό, ανίκανο και διεφθαρμένο κράτος μερίμνησε για «αισθητικούς και οικολογικούς λόγους»;

Ακόμη και επί «αποφασίζομεν και διατάσσομεν» της χούντας, ενώ υπήρχαν από το 1969 αποφάσεις για το κλείσιμο των λατομείων έμειναν ανεκτέλεστες (βλ. Οικονομικός Ταχυδρόμος, «Αντιφατικές εξαγγελίες και αβυσσαλέα απόσταση λόγων και έργων για τα λατομεία», 24/8/72, σ. 9, 38). Το πλήρωμα του χρόνου λοιπόν συνέπεσε με το ενδιαφέρον της Αεροπορίας για τη Σπηλιά.

[7] Ας μην ξεχνάμε όμως ότι και στην αρχαία εποχή θα υπήρχαν κάποιοι που ένιωθαν φρίκη μπροστά στο ανοσιούργημα των λατομικών εργασιών και στηλίτευαν τους υπευθύνους. (Μπορείτε να βρείτε την απήχηση αυτής της νοοτροπίας στο πρόσφατο άρθρο του Ικάριου Περί Φύσεως και Πολιτισμού (Σκέψεις στα αρχαία λατομεία της Πεντέλης), στο διαδικτυακό περιοδικό Ιδεών 'Αντρον, τ. 2, σ. 46:

http://www.thyrsos.gr/zine/issue02/Default.html )

Εννοείται πως από τη στιγμή που θέλουμε μάρμαρο, ο αντίκτυπος στο περιβάλλον είναι δεδομένος − και η μόνη διάκριση έγκειται μεταξύ λελογισμένης και αλόγιστης συμπεριφοράς.

[8] Αν υπολογίσουμε και τις καταστροφές που προκάλεσαν οι αλλεπάλληλες μεγάλες πυρκαγιές, όπως και την παρεμπόδιση της αναδάσωσης (φυσικής και τεχνητής) από τα γίδια, αυτή την παμφάγο μάστιγα, το βουνό δεν παρουσιάζει πια σχεδόν τίποτε το ελκυστικό παρά μόνο σε κάποιες νησίδες. Οι περιγραφές των επισκεπτών στα τέλη του 19ου αιώνα μοιάζουν με αναφορές για ένα εντελώς διαφορετικό μέρος. Όμως, το πόσο σύντομη είναι η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής και το πόσο είμαστε δέσμιοι της χρονικής περιόδου όπου υπάρχουμε φαίνεται από τα παρακάτω:

«Το γηραιόν τούτο κτίριον [Μονή Πεντέλης] κείμενον παρά τους πρόποδας του όρους, εν μέσω κοιλάδος αδένδρου...» (Χ. Α. Παρμενίδης, «Περιοδία εις Πεντέλην», περιοδικό Νέα Πανδώρα, τόμος Ζ΄, φυλλάδιο ΡΝΒ΄, 1856, σ. 180)

«Τώρα η περιοχή [Βαγιάτι, Πλατάνα, Μαυρηνόρα] είνε η φαλακροτέρα της Αττικής». (Πεζοπόρος, «Εντυπώσεις της ημέρας: Μπύρζα», εφημερίδα Εμπρός, 5/11/1921)

Ποιοι είχαν δίκιο; Αυτοί ή ο Κρυστάλλης;

Οι δύο φωτογραφίες των εγκαταλειμμένων παλαιών λατομείων στο Σουληνάρι (του T. Bowman, βλ. Οικονομικός Ταχυδρόμος, 2/8/56, σ. 11) απέχουν ακριβώς 88 χρόνια. Τεράστια χρονική περίοδος για ένα άνθρωπο, αμελητέα για ένα βουνό. Αν δεν είχαν μαυρίσει οι πέτρες της σαβούρας, οι διαφορές είναι ελάχιστες. (Η φωτο του 1921 είναι από την ETH-Bibliothek Zürich).

[9] Εκτός βέβαια μεμονωμένων περιστατικών, όπου κάποιοι έρχονταν (κατά κανόνα νύχτα, χωρίς χρήση φώτων) και φόρτωναν παρατημένα ογκομάρμαρα.

Αριστερά, διακρίνονται οι μεγάλοι γωνιασμένοι όγκοι στο λατομείο Περράκη (Λ8 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ). Δεξιά, το ίδιο σημείο 29 χρόνια μετά.

[10] Πολλές φορές χάζευα με τις ώρες τους παράνομους νταμαρτζήδες επί τω έργω. Ειδικά, στο λατομείο Πολυχρονίου (η νότια πλευρά του λ3 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ), που ο δασωμένος αρχαίος δρόμος από πάνω του πρόσφερε ιδανική κάλυψη. Μπορώ να πω ότι έτσι έμαθα όλη τη διαδικασία της εξόρυξης (όπως και τις φάτσες και τα μικρά ονόματα των νταμαρτζήδων, ή και των παιδιών τους που έφερναν − για να μαθαίνουν τη δουλειά τα αγόρια και να μην ατακτούν τα ζωηρά κορίτσια). Όσα φουρνέλα ήταν με μαύρο μπαρούτι δε με προβλημάτιζαν (αφού η ισχύς τους δεν ήταν πολύ μεγάλη, για να μη θρυμματίζεται το μάρμαρο, συν ότι βρισκόμουν 50 μέτρα ψηλότερα).

Στην πρώτη φωτο, 18 λίτρα μαύρης πυρίτιδας αποθηκευμένης σε μπιτόνι λαδιού. Στη δεύτερη, αριστερά κρυμμένη θρυαλλίδα ασφαλείας για την πυροδότηση μαύρης πυρίτιδας. Δεξιά και στην ένθετη, χρησιμοποιημένη θρυαλλίδα σε φουρνέλο.

Όμως στις 20/6/89 το παράκανα. Εκείνη τη μέρα ήθελαν να ανατινάξουν όσο περισσότερη μάζα άχρηστου πετρώματος γινόταν, για να διανοίξουν πρόσβαση σε ανώτερη βαθμίδα του λατομείου. Έτσι, στάλθηκε κάποιος με την οδηγία να φέρει αυτή τη φορά δυναμίτη και ακαριαία θρυαλλίδα.

Κατάλοιπα της εποχής εκείνης: ακαριαία θρυαλλίδα και στην ένθετη καψύλλιο.

Δεν ήθελα να χάσω το θέαμα, παρότι και η απόστασή μου είχε μειωθεί αρκετά. Περίμενα στο χείλος για πάνω από 3 ώρες μέχρι να τρυπήσουν όλα τα φουρνέλα και να τα γομώσουν. Όταν είδα ν' απομακρύνονται βιαστικά άνθρωποι και μηχανήματα, ανησύχησα λίγο. Όμως δεν πτοήθηκα· αρκέστηκα να μετακινηθώ ένα μέτρο και να πάω από το συνηθισμένο χαμηλό βράχο που με κάλυπτε πίσω από τον κορμό του διπλανού πεύκου. Σκέφτηκα πως αν καμιά πέτρα έφτανε ως εμένα θα προλάβαινα να τραβήξω και το κεφάλι μου πίσω από το δέντρο. Περίμενα μέχρι την πυροδότηση. Ο πάταγος ήταν εντυπωσιακός, καθώς και ο κουρνιαχτός που σηκώθηκε κι έκρυψε τον ήλιο για μερικά λεπτά. Δεν παρατήρησα θραύσματα κοντά μου. Όμως την επόμενη φορά είδα ότι πολλά κομμάτια του κιλού με είχαν προσπεράσει και είχαν πέσει 50 μέτρα πίσω μου!

Το βέλος δείχνει την κοκκινωπή περιοχή που ανατίναξαν. (Πρόκειται για μέρος της διαχωριστικής βραχόμαζας μεταξύ των αντικείμενων και παράλληλων προς τον άξονα της λαγκαδιάς λατομείων Γεωργιάδη - Πολυχρονίου).

Με τις συχνές παρακολουθήσεις είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω ότι κατά τις παράνομες εργασίες καταπατούσαν και κάθε κανόνα ασφαλείας (για να πάρετε μια ιδέα των κανονισμών διαβάστε εδώ:

http://www.mar-in.gr/Fasi1/P3-1_Diaxeirhsh_Kindynou.pdf)

Μεταξύ πολλών άλλων, είδα να δουλεύουν μέσα σε υψωμένους κάδους φορτωτών. Να ανεβοκατεβαίνουν πολλά μέτρα σε στιλ Ταρζάν σε κάθετα μέτωπα κρατημένοι από ψευτοδεμένες τριχιές, συχνά τυλιγμένες γύρω από πέτρες που δε σου γέμιζαν το μάτι για βαρύτερες από τους ίδιους (μάλιστα, στις 7/6/89 ένας το έκανε φορώντας σαγιονάρες! που φαίνεται ότι τότε συνηθίζονταν στα νταμάρια [βλ. εδώ, σημ. 17]). 'Αλλοτε πάλι επέμεναν να φορτώσουν ένα τόσο μεγάλο μπλοκ, ώστε το φορτηγό "σουζάρισε" κι άδειασε τον όγκο μπροστά στη ράμπα (αναγκάστηκαν μετά να τον κόψουν με φουρνέλο επιτόπου). Ανάλογα ταλαιπωρούσαν μέχρι καταστροφής και τους φορτωτές. Συχνά, σηκωνόταν το μηχάνημα αντί ο όγκος (!) ενώ ο κινητήρας "κάπνιζε" και σταματούσε.

[11] Πόσο καχύποπτος θα ήταν κάποιος που θα έβλεπε ως υποβολιμαία την ανακοίνωση, έτσι ώστε να μην κινητοποιηθούν όσοι θα έβλεπαν την επέκταση της παράνομης δραστηριότητας;

[12] Η ολομέτωπη επίθεση του 1989 δεν ήταν άσχετη με την πολιτική αστάθεια της εποχής εκείνης, καθώς και με την κυβερνητική μεταβολή, γιατί «ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται». Και, ως γνωστόν, η ιστορία επαναλαμβάνεται.