ΑΡΧΑΙΟΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΙΣ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Αρχαιολογικά ευρήματα και λαθρανασκαφές στη Σπηλιά Νταβέλη

ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Στην εκπομπή Τα μυστήρια της Ελλάδας, ο Μπαλάνος ανέφερε στο επεισόδιο για την Πεντέλη (το οποίο γυρίστηκε τον Οκτώβριο 1994, πριν δηλαδή από τις μεγάλες ανασκαφές), πως η Σπηλιά σκάβεται συνεχώς από αγνώστους. Αυτό δεν του έκανε εντύπωση· τον παραξένεψε όμως, το ότι οι τρύπες ξαναγεμίζονται. Μόνο που κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί ποτέ! Εκτός βέβαια, από κάποιες πέτρες που σιγά-σιγά πέφτουν ή ρίχνονται μέσα, χωρίς όμως πρόθεση να γεμίσει το όρυγμα.

Οι μόνες περιπτώσεις που έγινε κάτι τέτοιο (και δεν είναι καθόλου περίεργο) ήταν στις ανασκαφές μέσα κι έξω από τα εκκλησάκια. Όπως τότε που μπροστά στη δεξιά Αγία Τράπεζα, στα τέλη Απριλίου 1990, κάποιοι έσκαψαν όρυγμα με όγκο σχεδόν ένα κυβικό μέτρο. (Δεν ξέρω αν ήταν οι ίδιοι που στις 3/4/90 είχαν γκρεμίσει το άνω μέρος του τοίχου στην κόγχη αριστερά της τράπεζας, ανοίγοντας το πέρασμα προς το χώρο ανάμεσα στην εκκλησία και στο τοίχωμα της Σπηλιάς πίσω από το ιερό).

Αριστερά τα μπάζα της εκσκαφής, και δεξιά το όρυγμα.

Συνηθίζεται να τοποθετούνται κάτω από την Τράπεζα νέων εκκλησιών οστά αγίων, μαρτύρων κ.λπ. Δεν ξέρω αν ο στόχος ήταν αυτός· πάντως, βρήκαν (κι έσπασαν) σφραγισμένο σταμνί, στο εσωτερικό του οποίου αν υπήρχε κάτι το πήραν. (Επίσης, στο όρυγμα αυτό αποκαλύφθηκαν και ίχνη φωτιάς).

'Αλλες έξι μικρότερες ανασκαφές, εκ των οποίων τρεις έγιναν στο εσωτερικό του ναού (από κάποιους που έψαχναν "μυστικά" περάσματα!) και τρεις μπροστά στα εκκλησάκια, γέμισαν μικρά ορύγματα και χώματα το χώρο. Επόμενο ήταν, λοιπόν, κάποιος εκ των ευσεβών (ή και από τη Μονή Πεντέλης,[63] της οποίας είναι μετόχι), ν' αποκαταστήσει το δάπεδο ή να μπαζώσει τους λάκκους στο προαύλιο. Αυτό πράγματι έγινε τον Μάιο 1992.[64] Έκτοτε, ξανάρχισαν μικροσκαψίματα στα εκκλησάκια, αποκαταστάθηκαν κατά την αναστύλωσή τους,[65] και τώρα περιμένουμε τα επόμενα.[66]

ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Η πιο "παράλογη" ανασκαφή δεν έγινε στη Σπηλιά αλλά στη βάση του σωρού της αρχαίας λατύπης 100 μ. Α-ΒΑ του Νυμφαίου. Από το 1998 ως το 2000, τη διενήργησε κάποιος που άφηνε το παντελόνι της "δουλειάς" σε παλιό καμαράκι αποθήκευσης εκρηκτικών (125 μ. Δ-ΒΔ του Νυμφαίου, βλ. εδώ το πάνω αριστερά). Το μεγάλων διαστάσεων όρυγμα πρέπει να έγινε με τα χέρια και με τη χρήση λεπτού ραβδιού (που άφηνε κοντά στο παντελόνι). Προφανώς, μ' αυτό αφαιρούσε το χώμα ανάμεσα στις πέτρες, για να τις ξεκολλήσει. Αν η ανασκαφή δεν είχε "προπονητικό" χαρακτήρα, η μόνη λογική υπόθεση θα ήταν πως έψαχνε κάτι που είχε θάψει κάποτε. Αλλά δε θα 'φερνε κάποιο εργαλείο, και θα πάλευε τόσον καιρό;[67]

Το όρυγμα πέντε χρόνια μετά. Έχουν πέσει μέσα του πολλές πέτρες και φύτρωσαν πευκάκια.

Όσο για το ίδιο το Νυμφαίο, στις 14/12/86 συναρμολόγησα τα διασκορπισμένα κομμάτια της αρχαίας λεκάνης του ιερού για να τη φωτογραφίσω. Την τοποθέτησα (για οικονομία στο φιλμ) μπροστά στις δύο όρθιες "φυτεμένες" πλάκες που μάλλον στήριζαν τράπεζα.

Η λεκάνη παρέμεινε εκεί τουλάχιστον μέχρι τις 13/7/99. Στις 20/12/99 με πήρε τηλέφωνο ο Χ.Ν. για να μου ανακοινώσει πως είχε κάνει φτερά.[68]

Το ακαθόριστο ημίεργο που είχα βάλει ανάμεσα στις πλάκες, και σήμερα ομοίως αγνοείται, φαίνεται λίγο καλύτερα στην επόμενη φωτο, και μου θυμίζει ένα άλλο εύρημα κοντά στο Νυμφαίο.

Επίσης, στις 12/10/91 είχα δει ανασκαφικό όρυγμα (βάθους ~0,8 μ.) στη βόρεια γωνία του Νυμφαίου όπου φαίνεται πως υπήρχε πηγή κάποτε.

Στη συνέχεια το εν είδει λάκκου Νυμφαίο χρησιμοποιήθηκε από τους λαθρολατόμους για να πετούν μέσα του παλιά λάστιχα φορτηγών και λαμαρίνες μηχανημάτων. Τελευταίως τα σκουπίδια απομακρύνθηκαν από κάποιους πεζοπόρους αρχικά (που δεν ήξεραν καν πως ήταν το Νυμφαίο) και κατόπιν από μία διαδικτυακή παρέα. Παράλληλα, κάποιος φρόντισε δυστυχώς να σκαλίσει τα αρχικά του στο τοίχωμα.

Επ' ευκαιρία να πούμε ότι τα σκαλοπάτια που οδηγούν στο βάθος του Νυμφαίου, δεν έχουν σχέση με το σπήλαιο, του οποίου η οροφή κατέπεσε κατά την αρχαιότητα. Κατασκευάστηκαν μετά την ανακάλυψη του μνημείου, για να είναι δυνατή η εκ των άνω πρόσβαση. Η αρχική είσοδος βρισκόταν στο επίπεδο του πυθμένα και διακρίνονται οι παραστάδες της στη θέση τους.

[προσθήκη - 4/7/14] Μετά την πιο παράλογη εμφανίστηκε και η πιο απίθανη ανασκαφή. Δράστης ένας ασβός (!), που επί 2 χρόνια τώρα διευρύνει μια παλιά φωλιά αλεπούς. Από μπαζωμένη μικρή σπηλιά έχει βγάλει τεράστια ποσότητα χώματος, μέσα στο οποίο υπήρχαν αρχαία όστρακα. Τον βολεύει να τα αποθέτει στην άκρη του σωρού, οπότε δε χρειάζεται παρά να πηγαίνω κατά διαστήματα να ελέγχω αν έχει βγάλει κάτι νέο.

Τρία όστρακα που μάλλον προέρχονται από λεκανίδες, αφού σ' αυτό με το μέσα-έξω μαύρο γάνωμα σώζεται το χείλος με υποδοχή για καπάκι.

Επειδή το δικό μου ενδιαφέρον ήταν κυρίως η επισήμανση και καταγραφή των αρχαίων ιχνών λατόμησης, θα μπορούσα να γράψω πολλά για διάφορα (σφηνοφωλεές, αύλακες, τάφρους, ημίεργα, ακόμη και για άγνωστα λατομεία [69]). Όμως κάτι τέτοιο ξεφεύγει πολύ από τον κανόνα (ίσως όχι τόσο αυστηρή η εφαρμογή του, ομολογώ) του βιβλίου: να μη συμπεριλάβω τίποτε (όσο ενδιαφέρον και να είναι), αν δεν έχει χρησιμοποιηθεί ως υλικό της νεομυθολογίας (ή αν δεν είναι πιθανότατο ότι θα χρησιμοποιηθεί).

Θα περιοριστώ σε ορισμένες φωτογραφίες.

Αριστερά, περιμετρική ελευθέρωση ("λύσιμο" κατά τη νεότερη ορολογία) όγκου με αύλακα (φάλκα). Στη μέση, τμήμα βαθιάς αύλακας. Δεξιά, η μόνη σωζόμενη (και ορατή) λατομική τάφρος. Η λεπτομέρεια της ένθετης αντιστοιχεί στο σημείο που δείχνει το βέλος.

Αριστερά, δύο φάσεις από τη λάξευση σφηνιάς με προχώρηση κατά μέτωπο. Δεξιά, τέσσερα στάδια από τη διαγώνια λάξευση σφηνιάς με την τεχνική των τριών αράδων. Με κόκκινη γραμμή το προφίλ κάθε τελειωμένης σφηνιάς. Στο δεύτερο τύπο χρησιμοποιούσαν σχετικά λεπτό βελόνι, οπότε ο πυθμένας είναι μια οξεία γωνία που φέρει πονταρισιές από την αιχμή του εργαλείου αντίστοιχες με τις παράλληλες γραμμές (δεξιά κάτω, η επιφάνεια χρησιμοποιημένης σφηνιάς και λεπτομέρεια απ' τον πυθμένα της). Ενώ στον πρώτο τύπο το εργαλείο είναι μάλλον χοντρό βελόνι ή ποντίλι, και οι συγκλίνουσες επιφάνειες δεν ανταμώνουν. Κάτω αριστερά, λεπτομέρεια από την επιφάνεια χρησιμοποιημένης σφηνιάς και ο πυθμένας της. Βλέπουμε ότι τα πλήγματα δεν ακολουθούν κάποιο πρότυπο, αλλά είναι άτακτα διανεμημένα. Στις εικονιζόμενες αριστερά σφηνιές το ύψος του πυθμένα είναι 12 χιλ. (όμως σε άλλη τέτοιου είδους έχω μετρήσει 15 χιλ.), και τα ίχνη του εργαλείου στο τελείωμα μοιάζουν με σειρά ραβδώσεων.

Εδώ πυθμένας με ύψος 18 χιλ. και όμοια ίχνη, που μάλλον ανήκει σε αυλακοσφηνιά, δηλαδή σε επιμήκη σφηνιά που παίζει και το ρόλο φάλκας (στο λατομείο Π15, βλ. S.H. Pike, Archaeological Geology and Geochemistry of Pentelic Marble, Mount Pentelikon, Attica, Greece, p. 46, που δεν παρατήρησε τα ίχνη, αφού κατά την επίσκεψή του ήταν σκεπασμένα από πευκοβελόνες).

Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα αν τα ίχνη στον πυθμένα οφείλονται σε σκόπιμη κίνηση του βελονιού ή αν χρησιμοποιούσαν και άλλου τύπου εργαλείο, με κόψη και όχι αιχμή, γιατί ανάλογα ίχνη σε σφηνιές των αρχών του 19ου αι. στη Νέα Αγγλία αποδόθηκαν σε ιδιόμορφο εργαλείο (cape chisel, κατάλληλο για τη λάξευση στενών αυλάκων, χωρίς τον κίνδυνο να σφηνώσει το στέλεχός του και να σπάσει). (βλ. Mary & James Gage, The art of splitting stone, p. 41-6).

Για σύγκριση: αριστερά, βελόνι. Στη μέση, ποντίλι ανφάς και προφίλ. Δεξιά, cape chisel ανφάς και προφίλ (δεν ξέρω αν υπάρχει ελληνικό διακριτικό όνομα, πάντως ανήκει στις γλώσσες).

Με όποιο εργαλείο κι αν τις λάξευαν, το ερώτημα είναι γιατί άφηναν αυτό το ύψος στον πυθμένα. Αρχικά υπέθεσα πως ήθελαν να χωρούν μέχρι το βάθος πέταλα (λεπτές μεταλλικές πλάκες με τις οποίες "ντύνονται" οι υποδοχές προτού μπουν οι σφήνες), αλλά τα διαφορετικά ύψη προϋποθέτουν και διαφορετικά πάχη ελασμάτων, οπότε δεν ξέρω.

Δύο τέτοια παλαιά πέταλα.

Οι σωζόμενες, κυρίως χρησιμοποιημένες, σφηνιές του πρώτου τύπου είναι ελάχιστες, και απαντώνται μόνο σε αρχαία λατομεία (το βάθος τους έξω από τη Σπηλιά είναι 15 εκ.). Του δεύτερου τύπου αφθονούν, και ήταν σε χρήση μέχρι τη δεκαετία '60 (συχνά το βάθος τους υπερβαίνει τα 30 εκ.). Υποθέτω λοιπόν πως οι πρώτες είναι αρχαίες, αλλά βλέποντάς τες θα μπορούσε να τις κοπιάρει κι ένας λατόμος της νεότερης εποχής, ενώ εμφανίστηκαν το 1803 στην Αμερική ως νέα εφεύρεση (βλ. The art of splitting stone, p. 41).

Παράδειγμα από βαθιές σφηνιές μάλλον του 20ού αι. (στη λεγόμενη περιοχή Ασωμάτων, ΒΑ από Κρύα Βρύση για την ακρίβεια). Ενώ οι αρχαίοι ελευθέρωναν με αύλακες περιμετρικά τον προς απόσπαση όγκο, κι έβαζαν σφήνες στο "μουρέλο" (στην κατεύθυνση που δείχνει το πράσινο βέλος, όπου επιτυχώς χρησιμοποιημένη σφηνιά) δηλαδή σύμφωνα με τα νερά του μαρμάρου, κάποιοι εκ των νεοτέρων προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν μόνο σφήνες προς πάσα κατεύθυνση. Κι ενώ η κατεύθυνση που δείχνει το κίτρινο βέλος (στο "κεφάλι") είναι υπό προϋποθέσεις θεμιτή, δηλαδή σε ταυτόχρονη χρήση με τις σφήνες στο μουρέλο, αυτές με τα κόκκινα βέλη (η αριστερή κόντρα στα νερά στο κεφάλι −σαφώς αποτυχημένη−, η δεξιά κόντρα στα νερά στο "πρόσωπο") είναι ό,τι χρειάζεται για να καταστραφεί ο προς απόσπαση όγκος, εκτός αν χρησιμοποιηθούν πάνω σε προϋπάρχουσες ασυνέχειες του μαρμάρου, αλλά και πάλι τα αποτελέσματα είναι αμφίβολα.

Με το πάνω βελόνι ξεκινούσε και τελείωνε η λάξευση μια συνήθους σφηνιάς. Αν ήθελαν να είναι βαθιά, συνέχιζαν με το μακρύ βελόνι (παράδειγμα η δεξιά σφηνιά της προηγούμενης φωτο με βάθος 40 εκ., όπου διακρίνεται η αλλαγή βελονιού − εκτός αν πρόκειται για 2 διαδοχικές σφηνιές), του οποίου ήταν ατσαλωμένο και το στέλεχος, αλλιώς θα στράβωνε αμέσως Αμφότερα έχουν διάμετρο 11,5 χιλ., και είναι εξαιρετικής ποιότητας εργαλεία του ίδιου άγνωστου σιδερά ("γύφτου"). (Το πιο μακρύ βελόνι που βρήκα στα λατομεία ήταν 46 εκ. με διάμετρο 15,25 χιλ.). Κάτω, για σύγκριση, ένα χοντρό βελόνι (διάμετρος 25 χιλ., χωρίς προσμέτρηση της ρίκνωσης) δικής μου κατασκευής.

Δύο σφήνες και βελόνι με σπασμένη αιχμή in situ σε παταράκι λατομείου (Σακέλλη).

Υπάρχουν και σφηνιές μικρών διαστάσεων αβέβαιης χρονολόγησης. Ενώ οι κάτω θυμίζουν αρχαίο τρόπο λάξευσης, οι πάνω ανήκουν σε μια τρίτη κατηγορία (ίσως της εποχής των Βαυαρών, αφού βρίσκονται στο λατομείο της Σπηλιάς).

Επίσης στο λατομείο της Σπηλιάς βρίσκονται και αυτές οι σφηνιές που δε μοιάζουν με καμία από τις προαναφερθείσες, με το χαρακτηρισμό μάλλον καταχρηστικό αφού περισσότερο κυλινδρικές είναι οι οπές παρά σφηνοειδείς. Βέβαια, ο εικονιζόμενος όγκος έχει αναμφίβολα σχιστεί βάσει αυτών των τριών διακρινόμενων οπών, οπότε πρέπει να χρησιμοποιήθηκε κάποιο σύστημα με σφήνες και σφηνοπέταλα (εκτός αν είχαν στερεώσει εκεί κάποιο σύνεργο, που φορτιζόμενο υπερβολικά προκάλεσε τελικά μη ηθελημένο σχίσιμο).

Αυτό το σύστημα εφαρμόζεται σε κυλινδρικές οπές (να σημειώσουμε πως οι εικονιζόμενες σφήνες δεν είναι παλαιά κατάλοιπα, χρησιμοποιήθηκαν σε παράνομη λατόμηση).

Στην πρώτη φωτο, η "αυλακοσφηνιά" πάνω από την είσοδο της Σπηλιάς (διακοσμημένη με τα σετάκια της διαδρομής La rampa). Στη δεύτερη φωτο, αριστερά μεγάλη δοκός (~5,5 μ., βάρος 8 τόνους), και δεξιά τεχνική απόσπασης μονόλιθου κοντά στις ζητούμενες διαστάσεις κατευθείαν από το μητρικό πέτρωμα.

Αριστερά, το υπόλειμμα σπονδύλου, οι διαστάσεις του οποίου ταιριάζουν κατά Κορρέ με εκείνους του Ολυμπιείου (βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 88). Όπως βλέπουμε στη φωτο του 1933 είχε γίνει πρόσφατος τεμαχισμός (δηλαδή το πολύ λίγες δεκαετίες). Στη μέση, μεγάλος σπονδυλοειδής τεμαχισμένος όγκος. Δεξιά, μάλλον βάση μικρού κίονα, με διάμετρο ~0,98 μ. και πλευρά τετραγώνου ~1,16 μ. (εντόπισε και ο S. Pike το ημίεργο σε μικρό αρχαίο λατομείο, και το δημοσίευσε στη διατριβή του ως κιονόκρανο: Archaeological Geology and Geochemistry of Pentelic Marble, Mount Pentelikon, Attica, Greece, Fig. 6, p. 118, σ. 127 του pdf).

ΤΙ ΜΕΛΛΕΙ ΓΕΝΕΣΘΑΙ

Κατά καιρούς διάφορες υπηρεσίες και φορείς κάνουν σχέδια για την Πεντέλη και τη Σπηλιά ειδικότερα.

«Η είδηση ότι η Πεντέλη θα γίνει πάρκο δημοσιεύτηκε προ ημερών. Έχει γραφτεί δηλαδή ότι θα δημιουργηθούν ζωολογικός κήπος, γήπεδα για τένις, μπάσκετ, και κολυμβητήριο, χώροι πικνίκ, ξενώνες, αναψυκτήρια και αναπαυτήρια, ποδηλατόδρομοι. Τα νταμάρια θα γίνουν χώροι καλλιτεχνικών εκδηλώσεων (θέατρο, μουσική, κινηματογράφος, χορός, κ.ά.)» (Το Βήμα της Κυριακής, 31/10/82, σ. 12, Α. Κ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ, Όταν η Πεντέλη μεταβληθεί σε δασικό πάρκο...)

Το σχέδιο ήταν του υπουργείου Γεωργίας, κι έμεινε μερικώς ανεκτέλεστο (ευτυχώς). Τα όσα έργα (ψησταριές, πάγκοι και τραπέζια, τουαλέτες, διαμόρφωση παλαιών πηγών) έγιναν σε διάφορες θέσεις (Καρυδιά, Καραούλι, Πίριζα, κ.λπ.), το μόνο που πέτυχαν ήταν να διώξουν τους παλιούς τακτικούς πεζοπόρους της Πεντέλης και να προσφέρουν αμαξιτή πρόσβαση στους καταστροφείς, οι οποίοι περιποιήθηκαν δεόντως τις νέες εγκαταστάσεις.[70]

Αριστερά, οι μερικώς αποκαλυμμένες τουαλέτες, αφού τα γίδια το 2008 έφαγαν πολλά από τα σπάρτα και τα βάτα (!) που είχαν σκεπάσει το κτίριο. Δεξιά, στο εσωτερικό υπάρχουν μόνο τα θρύψαλα των διαφόρων ειδών υγιεινής.

Απ' ό,τι είχα πληροφορηθεί, το 1991 εκδηλώθηκαν σκέψεις εκ μέρους της Μονής Πεντέλης να επισκευάσουν τα εκκλησάκια και με την προσθήκη κελιών να τα κάνουν μοναστήρι. Τα άκουσα και με τα αυτιά μου στις 21/5/92, όταν σε φαγοπότι λατόμων - μοναχών έξω απ' τη Σπηλιά τα επανέλαβε ο μοναχός Ιάκωβος. Το σχέδιο αυτό ήρθε ν' αντικαταστήσει παλαιότερο, όταν το 1974 η Μονή σχεδίαζε ενιαίο φορέα για την εκμετάλλευση του μαρμάρου υπό την ίδια, όπως και τουριστική αξιοποίηση, κ.λπ.,[71] αλλά δεν πρόλαβε επειδή απαγορεύτηκε η λειτουργία των λατομείων και ξεκίνησαν τα έργα της Αεροπορίας. Μόλις, λοιπόν, το 1991 αποσύρθηκε το τελευταίο εργοτάξιο, αναθερμάνθηκε το ενδιαφέρον, αφού δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι 45.000 στρέμματα της Πεντέλης "ανήκουν" στη Μονή (και ήδη έχει πουλήσει σε ιδιώτες τα 15 χιλιάδες).

Ένα ακόμη σχέδιο του Συνδέσμου Προστασίας και Ανάπλασης Πεντελικού των Δήμων και Κοινοτήτων που περιβάλλουν το βουνό, προβλέπει (τι άλλο;) ανάπλαση του αρχαίου λατομείου της Σπηλιάς και δημιουργία χώρου αναψυχής. Επίσης, το Έθνος (27/6/94) προανήγγειλε έργα στη Σπηλιά το φθινόπωρο του ίδιου έτους, που ευτυχώς δεν έγιναν.

Ήδη όμως το «Σπήλαιο Νταβέλη» περιλαμβάνεται στον κατάλογο των Μνημείων του ΥΠΠΟ (βλ. εδώ), και η τελευταία (2002) πρόταση σχεδίου είναι εκ μέρους της Διεύθυνσης Αναστυλώσεων Αρχαίων Μνημείων, που κάποια στιγμή είναι πολύ πιθανό να υλοποιηθεί [72] (σε συνδυασμό με την εξασφάλιση χρηματοδότησης, αλλά και με άλλες ανάγκες του λεκανοπεδίου, π.χ. τη διαχείριση των μπάζων).

«Πρόσφατα το σπήλαιο και ο περιβάλλων χώρος εντάχθηκαν σε πρόγραμμα του Υπουργείου Πολιτισμού για την αποκατάσταση και ανάδειξή τους».

(http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=9843)

Η πρόταση περιλαμβάνει: αποκατάσταση φυσικού τοπίου με μπάζωμα των λατομείων (εκτός των σημείων με ίχνη αρχαίας εξόρυξης) και απομάκρυνση των στείρων υλικών από τις νεότερες εκμεταλλεύσεις. Αναδάσωση. Ανάδειξη και περίφραξη αρχαιολογικού χώρου. Εγκαταστάσεις για το κοινό (πάρκινγκ, αναψυκτήριο, τουαλέτες, κ.λπ.), με φως και νερό. Χώρους εξυπηρέτησης φυσιολατρικών δραστηριοτήτων και χάραξη διαδρομών για την περιήγηση του χώρου.

Παρά τα αρκετά θετικά της πρότασης, έχω κάποιους ενδοιασμούς όσον αφορά την εκτέλεση, αλλά και τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Δε νοείται «φυσική αποκατάσταση» με οργανωμένες ανθρώπινες δραστηριότητες.[73] Ειδικά, όπου εμπλέκονται δημόσιοι φορείς συχνά καταντούμε «ακριβοί στα πίτουρα και φτηνοί στο αλεύρι».

Ενδεικτικό της νοοτροπίας: διαμαρτυρήθηκα ότι τα άνω όρια του αρχαιολογικού χώρου είναι αυθαίρετα κι εκτός πάσης λογικής, αφού είναι μια ευθεία γραμμή επί χάρτου, αντί της φυσικής που ορίζει η ράχη του βουνού, με αποτέλεσμα να μένουν εκτός 4 αρχαία λατομεία: τα Λ11, Λ12, λ53 και λ55 (ικανών διαστάσεων, ειδικά το Λ11) [74] (για την αρίθμηση βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ, σ. 92-3).

Με κίτρινο χρώμα ο αρχαιολογικός χώρος ΑΒΓΔΕΖΗ. Με κόκκινο τα αρχαία λατομεία που τουλάχιστον μέχρι το 2003 δε συμπεριλαμβάνονταν στην κήρυξη. Με Σ σημειώνεται η Σπηλιά. (Ο χάρτης είναι της ΓΥΣ, που αποτυπώνει την περιοχή όπως ήταν πολλές δεκαετίες νωρίτερα).

Μάλιστα, τα Λ12 και λ53 ανήκουν στην ομάδα των λατομείων που κατά τον S. Pike [βλ. εδώ, σημ. 1] έδωσε το υλικό για τα λεγόμενα Ελγίνεια Μάρμαρα. Το ενδιαφέρον που προκάλεσα μειώθηκε σύντομα, όταν παρατήρησαν στο τοπογραφικό διάγραμμα Μ. Κορρέ ότι το λ53 σημειώνεται ως νεότερο λατομείο (όπως και το λ55, βέβαια). Δηλαδή ένα τυπογραφικό λάθος ή μια αβλεψία γίνεται θέσφατο σε βάρος των αρχαίων επιφανειών που αντικρίζουν τα μάτια μας. Αλλά, ας δεχτούμε ότι το σφάλμα ήταν δικό μου· γιατί έστω 2 αναμφισβήτητα αρχαία λατομεία να μην περιλαμβάνονται στην κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου; Σύμπτωση ή όχι, πάντως είναι γεγονός ότι το επίμαχο λατομείο λ53 (των αδελφών Αρκά) υπέστη μεγάλες καταστροφές από λαθραία εξόρυξη το Φεβρουάριο 2001!

Οι αρχαίες επιφάνειες της ένθετης σημειώνονται εντός κύκλου στο λατομείο λ53. Οι βράχοι πίσω και μπρος από τον άνθρωπο έπεσαν μετά τα φουρνέλα του 2001 (και συνεχίζουν να πέφτουν).

Ευτυχώς, η παραπάνω πρόταση περιλαμβάνει ανακαθορισμό του αρχαιολογικού χώρου, οπότε ας ελπίσουμε ότι θα γίνει προς βελτίωση (γιατί ποτέ δεν πρέπει να αποκλείονται οι εκπλήξεις).

Πάντως, το δικό μου όνειρο περιλαμβάνει πλήρη αποκομιδή της λατύπης από τη Σπηλιά (και τα λοιπά αρχαία λατομεία), ώστε ν' αποκαλυφθούν τα ανέγγιχτα για τόσους αιώνες τοιχώματα και να βρεθούν τα μάλλον πολλά θαμμένα ημίεργα, αλλά παράλληλα και −το κυριότερο− παρεμπόδιση πρόσβασης οχημάτων σε ακτίνα χιλιομέτρων! Αλλά, ως γνωστόν, τα όνειρα ανήκουν σε άλλη πραγματικότητα.

ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

[63] Στα τέλη της δεκαετίας '80 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας '90 έρχονταν αρκετά συχνά για λειτουργίες.

[64] 'Αλλες εργασίες, που μάλλον συγκαταλέγονται στις επανορθωτικές, είναι οι μικρές στοιβάξεις πετρών στην εσωτερική γωνία (Ιούλιος 2003) και στην άκρη (14/9/05) της τσιμεντένιας αντιστήριξης των ναϋδρίων. Προφανώς, κάποιος οραματίζεται πρανές αργολιθοδομής που θα καλύψει το όντως αντιαισθητικό μέτωπο με τις επικίνδυνα προεξέχουσες χαλύβδινες ράβδους των αγκυρώσεων.

[65] Από Νοέμβριο 2002 έως Μάρτιο 2004, σύμφωνα με μελέτη των αρχιτεκτόνων - μηχανικών Θ. Μπιλή και Μ. Μαγνήσαλη

http://amykles-research-project.wdfiles.com/local--files/team/mpilis_magnisali.pdf (βλ. σ. 10)

Στις 22/5/09 αποτέλεσε αντικείμενο ομιλίας (Ι. Καράνη, Στερέωση και αποκατάσταση των ναϋδρίων της σπηλιάς Πεντέλης) στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αναστυλώσεων.

http://www.etepam.gr/Documents/ETEPAM-ConferenceProgram.pdf

Κατά τη διάρκεια των εργασιών.

Όσο για το συνεργείο που διενήργησε την επαινετή αναστύλωση θεώρησε καλό να πετάξει τον μεγάλο όγκο των μπάζων και απορριμμάτων τους κοντά στα καλύβια του παλιού εργοταξίου των έργων της Αεροπορίας, και τα υπόλοιπα δίπλα στο βαυαρικό χάλασμα.

Τα μπάζα των αναστυλωτών. Σε πρώτο πλάνο ό,τι απέμεινε από τον αιωνόβιο κισσό [βλ. εδώ, σημ. 33].

Σημειωτέον ότι τα πράγματα θα ήταν χειρότερα, αν δεν είχα φροντίσει τον πρώτο μήνα των εργασιών να τους επιστρέψω τρεις φορές τα σκουπίδια που πετούσαν στα πουρνάρια εκατέρωθεν του λιθόστρωτου και να τα διασκορπίσω στην αφετηρία τους. Αν αυτή είναι η συμπεριφορά των εντεταλμένων του Υπουργείου Πολιτισμού, τι απαιτήσεις να έχουμε από τους άλλους;

[66] Όταν ξεκίνησαν τα έργα αναστύλωσης του μνημείου, ανίδεοι οι του συνεργείου για την ιδιαιτερότητα ορισμένων επισκεπτών του χώρου άφηναν τα εργαλεία και τα μηχανήματά τους εκτεθειμένα. Επόμενο ήταν το άλλο πρωί είτε να τα βρίσκουν κατεστραμμένα είτε να έχουν γίνει άφαντα. Αναγκάστηκαν λοιπόν να μετατρέψουν το στόμιο αερισμού της σήραγγας Ι (δηλ. την είσοδο της στοάς του φρέατος) σε αποθήκη φύλαξης του εξοπλισμού. Έτσι, έκλεισαν εν μέρει το άνοιγμα με τσιμεντένιο τοιχίο και το υπόλοιπο τμήμα με σιδερένια πόρτα.

Ακόμη δεν έχουν αφαιρέσει όλο το καλούπωμα. Έξω δεξιά της ανοιχτής πόρτας διακρίνεται η γεννήτρια (για αλλού την προόριζαν, όμως οι αλλεπάλληλες κατεδαφίσεις του "νανόσπιτου" της επόμενης φωτογραφίας, στην εσοχή του τοιχώματος έξω από τη Σπηλιά, τους άλλαξαν τα σχέδια).

Μετά την ολοκλήρωση της αναστύλωσης πήραν ό,τι είχαν μέσα, κλείδωσαν την αποθήκη κι έφυγαν. Ιδού τώρα το νέο "μυστήριο": «Τι υπάρχει πίσω από την κλειδωμένη από μέσα πόρτα; Προφανώς, κάτι πολύ σπουδαίο. Δε βλέπετε την τόσο ισχυρή κατασκευή, που μάλιστα δεν έχει απέξω κλειδαριά κι είναι ηλεκτροσυγκολλημένη, ώστε να παραμείνει σφραγισμένη;» Απαντώ: δεν υπάρχει τίποτε από πίω. Δεν είναι συγκολλημένη, και κλειδαριά υπάρχει. Θέλοντας να προστατεύσουν την κλειδαριά (ήδη η πρώτη κλειδαριά είχε καταστραφεί από διάφορα που κάποιοι έχωσαν μέσα της) κατέφυγαν σε πατέντα: την τοποθέτησαν όχι "πρόσωπο" στην εξωτερική λαμαρίνα αλλά βαθύτερα, και κάλυψαν τον "αφαλό" της με λάμα, που φυσικά συρόταν από έξω βάζοντας το χέρι κάτω από την πόρτα. Η δε μικρή εσωτερική αμπάρα δεν εμπόδιζε το άνοιγμα της πόρτας, αφού είναι προσαρμοσμένη πάνω στο κινητό φύλλο, αλλά πρέπει να ήταν επιπλέον ασφάλεια (σε περίπτωση που κάποιος ανακάλυπτε το σύρτη, ίσως εμπόδιζε την κίνησή του).

Πάνω η κλειδαριά και κάτω η "αμπάρα".

Η προσπάθεια να σπάσουν την πόρτα χτυπώντας τη με βαριές πέτρες έχει μέχρι στιγμής αποτύχει. Όπως και η απόπειρα κάποιων πιο ευφάνταστων να σκάψουν κάτω από το τσιμέντο της αριστερής πλευράς, για να μπουν υπογείως! Στις 7/6/07 ομοίως απέτυχαν δύο ακάματοι νέοι που χρησιμοποιώντας σφυροκάλεμο τρύπησαν την εξωτερική λαμαρίνα.

Εδώ προσπαθούν με λοστό. Στην ένθετη οι τρύπες που έκαναν.

Αναμένονται δραστικότερα μέσα (ώσπου να ανοίξει η πόρτα και να αντικατασταθεί το "μυστήριό" της με κάποιο άλλο). Τι να σχολιάσουμε; Το ότι οι αρκετές χιλιάδες επισκεπτών της Σπηλιάς κατά την εικοσαετία 1982-2002, που είδαν το μικρό χώρο χωρίς πόρτα, υπερτερούν κατά πολύ αριθμητικά των ολίγων νεόκοπων ευφάνταστων και απληροφόρητων; Δυστυχώς, ουδέποτε η σιωπηρά πλειοψηφία έκανε τη ζυγαριά να γύρει προς το μέρος της.

Αλλά πολλά είπαμε για ένα ανύπαρκτο θέμα, ας κλείσουμε ανεκδοτολογικά: κάποιοι που το 1993 συνήθιζαν να ψήνουν μεσάνυχτα εκεί μέσα τα μεζεδάκια τους (για να μην καπνίζουν τη Σπηλιά) είχαν μια πολύ δυσάρεστη εμπλοκή, σε αντίθεση μ' εμάς που μερικά ανεμόδαρτα μεσημέρια της αυτής περιόδου τηγανίζαμε στον ίδιο χώρο ανενόχλητοι πατάτες!

[1η προσθήκη] Στις 17/11/08 είδα ότι κάποιοι είχαν "χειρουργήσει" την κλειδαριά. Δεν ξέρω αν τότε άνοιξαν την πόρτα (δε σκέφτηκα να τη σπρώξω), οπωσδήποτε όμως στις 18/1/09 ήταν ανοιχτή. Έτσι, είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω πως η παραπάνω εικασία περί ακινητοποίησης του σύρτη ήταν πετυχημένη.

Αριστερά, ανοιχτή και κλειστή η πόρτα ιδωμένη από το εσωτερικό. Στη μέση, μέρος της προσωρινής στήριξης και το μέτωπο της στοάς. Επίσης, τα απομεινάρια της κλειδαριάς. Δεξιά, πρώτα η μπάρα σε θέση που εμποδίζει την κίνηση του σύρτη και μετά ο σύρτης απελευθερωμένος έχει ανέβει, ώστε να αποκαλύψει την πρόσβαση για την κλειδαριά.

[2η προσθήκη] Όμως, στις 2/2/09 πάλι η πόρτα δεν άνοιγε. Κάποιος (προφανώς σκέφτηκε να διαιωνίσει το μυστήριο), είχε την έμπνευση να τη στυλώσει χρησιμοποιώντας την παλαιά βορινή πόρτα του Αγίου Νικολάου. Βέβαια, δεν έμεινε για πολύ κλειστή. Στις 14/3/09 ήρθαν άλλοι που την άνοιξαν κόβοντας τη λαμαρίνα (αφού πρώτα κάποιοι την είχαν βάλει στο σημάδι με καραμπίνες).

Αριστερά, η ταλαίπωρη πόρτα (το πιθανότερο μέλλον της είναι να την πάρουν οι επόμενοι παλιατζήδες). Διακρίνονται τα σημάδια από τα σκάγια και οι τρύπες από τα μονόβολα. Δεξιά, τα φυσίγγια που ξόδεψαν, που τα περισσότερα είναι για τυφέκια μεγάλων αποστάσεων. (Έκτοτε, τα ίδια άτομα συνεχίζουν τη σκοπευτική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή).

Ένα άλλο παρεπόμενο της αναστύλωσης ήταν η ανάλωση πολλής φαιάς ουσίας σε διαδικτυακές συζητήσεις για να λυθεί το μυστήριο: γιατί το συνεργείο τοποθέτησε 2 βρύσες χωρίς παροχή νερού;

(π.χ. http://www.esoterica.gr/forumS/topic.asp?whichpage=7&ARCHIVEVIEW=&TOPIC_ID=3453)

Δύσκολο θέμα για να γίνουν υποθέσεις· έτσι, κατέληξαν πως ήταν άλλη μια εκδήλωση του παράλογου που βασιλεύει στη Σπηλιά. Το δικό μου ερώτημα είναι το εξής: γιατί δε βρέθηκε κάποιος να τους πληροφορήσει ότι κατά τις ώρες εργασίας συνέδεαν με πλαστική σωλήνα τις βρύσες και το βυτίο νερού (ήταν μέσα στην αποθήκη με τη σιδερένια πόρτα), και όταν έφευγαν τη μάζευαν για να περιορίσουν τους βανδαλισμούς; (Δύο φορές αντικατέστησαν τις βρύσες, αφού ισάριθμες φορές τούς τις είχαν πάρει).

[67] Ίσως συναντηθήκαμε στις 5/12/99 στην αρχή του δρόμου που οδηγεί στο καμαράκι με το παντελόνι από βορειοδυτική κατεύθυνση. Εγώ με τη Μ.Μ. ερχόμαστε από εκεί, κι εκείνος αντιθέτως. Βλέποντάς μας δεν πήρε αυτόν το δρόμο, αλλά ήρθε από πίσω μας. Ήταν μεσόκοπος και σκληραγωγημένος, της κατηγορίας "λυκογδάρτης", που δεν αισθάνεσαι ιδιαίτερα καλά όταν σε ακολουθεί. Μάλιστα, αφήσαμε το δρόμο, κι εκείνος μας μιμήθηκε. Κρατούσε καλάμι (και θυμήθηκα τις "σκαπτικές" βέργες). Όταν βραδυπορήσαμε για να μας προσπεράσει, μας έκανε κάποιες ερωτήσεις, πώς να πάει δηλαδή στον 'Αγιο Παντελεήμονα και στην Ανθούσα (!), που δεν έβγαζες κανένα νόημα. Προχώρησε και, παρόλο που ακολουθήσαμε γρήγορα, τον χάσαμε αμέσως.

[68] Στις αρχές της δεκαετίας '90 πολλοί γωνιασμένοι όγκοι (μεταξύ των οποίων και τουλάχιστον ένας αρχαίος με ίχνη απολαξευμένων αγκώνων) αφαιρέθηκαν από διάφορες τοποθεσίες της Πεντέλης. Κι αυτή τη φορά όχι προς κάποιο εργοστάσιο μαρμάρων, αλλά προς... Καλύτερα να το αφήσουμε.

Το ημίεργο αριστερά πιθανώς είναι αρχαίο. Πάντως, εμφανίστηκε στη θέση αυτή κατά την πρώτη φάση των έργων 1977-79. Οι όγκοι δεξιά είναι σίγουρα αρχαίοι, αφού βρέθηκαν μέσα στην αρχαία λατύπη.

Στις 26/1/85 είδα πως είχαν πάρει χοντρό ημίεργο σταυρό (τον είχα δει στις 2/5/81) έξω από το λατομείο Γεωργιάδη (ΒΔ τμήμα του λ3 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ).

Στις 24/11/91 πρόσεξα ότι στην τομή της λατύπης στο ύψος του "πηγαδιού" εξείχε λαξευμένη πέτρα από ημίεργο του οποίου άλλα δύο μεγάλα θραύσματα είχαν πέσει στο δρόμο. Είτε ήταν βαθιά λεκάνη ή, το πιθανότερο, λάρνακα νηπίου. Στις 8/6/92 κάποιοι συνένωσαν τα κομμάτια. Στις 5/8/96 την παραμέρισαν, γιατί εμπόδιζε τη διέλευση αυτοκινήτων. Τον Οκτώβριο 1996 το μεγαλύτερο τεμάχιο μεταφέρθηκε στην άλλη πλευρά του δρόμου. Στις 13/2/97 είδα μόνο το μεσαίο κομμάτι, που κι αυτό στις 17/3/97 ρίχτηκε στο κάτω τμήμα του φαραγγοειδούς λατομείου (Λ2κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ). 'Αγνωστο αν τα υπόλοιπα κομμάτια είχαν ομοίως ριχτεί ή τα είχαν πάρει.

Στις 14/3/93 τρεις νεαροί βγαίνοντας από τη Σπηλιά (είχαν κατέβει στη "λίμνη" προηγουμένως) είχαν μαζί τους μαρμάρινη πλάκα με επιγραφή σαν από τάφο. Δεν ξέρω αν ήταν κάτι φερτό ή όντως ανήκε στη Σπηλιά. Όμως, παρόμοια ιστορία (πιθανότατα η ίδια) αναφέρεται εδώ (Ntavelis666, 22/3/04):

http://www.esoterica.gr/forums/topic.asp?whichpage=3&ARCHIVEVIEW=&TOPIC_ID=3498

Στις 27/5/93 είδα, μέσα στην ημιαψιδωτή εσοχή του πεσσού ανάμεσα σε παράθυρο και πόρτα του βορινού τοίχου της εκκλησίας, τμήμα ορθογώνιου μαρμάρου, σαν δοκάρι με προεξοχή κατά μήκος, επίσης ορθογώνια, σαν για να μπει σε αντίστοιχο λούκι. Στις 19/11/98 το είχαν πάρει.

Στη Σπηλιά υπήρχαν δύο τμήματα καλυπτήρων κεράμων κορινθιακού τύπου (βλ. Μ. Κορρέ, σ. 88). Στις 13/5/96 (αφού δηλαδή είχε προηγηθεί η δημοσίευση του Κορρέ) κάποιος πήρε το ένα κομμάτι. Έκρυψα το άλλο κάτω από πέτρες. Όταν ήρθε το συνεργείο για την αναστύλωση των ναϋδρίων, οι εργάτες το πέταξαν ως άχρηστη πέτρα. Στις 2/1/03 παρέδωσα τον κέραμο στον υπεύθυνο Θ. Ηλιόπουλο, που τον έβαλε μέσα στην εκκλησία. Ύστερα από καιρό τον είδα έξω από την αποθήκη που έφτιαξαν, κι έκτοτε δεν ξέρω τι απέγινε.

Στις 4/7/96 κάποιοι είχαν τραβήξει όλα τα όστρακα της μεγάλης ανασκαφής και κάνοντας διαλογή πήραν όσα βρήκαν ενδιαφέροντα.

Στις 11/6/01 είχαν πάρει όσα καρφιά και μικρά όστρακα είχα κρύψει από τη μεγάλη ανασκαφή κάτω από την καπνιά.

Στις 5/12/03 είχαν πάρει τα όστρακα από την κρυψώνα μου στον πάτο της Σπηλιάς. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε την απίθανη εύρεσή τους, αφού είχα φροντίσει να φτιάξω κρύπτη σε προϋπάρχοντα σωρό μπάζων, που δεν παρουσίαζε το παραμικρό ενδιαφέρον. Όταν έβαλα τα καλύτερα σωζόμενα όστρακα μέσα της, αποκατέστησα το σωρό και κύλησα από πάνω μεγάλες πέτρες. Αν δεν είχαν περάσει τόσα χρόνια (18/11/96), η μόνη εξήγηση θα ήταν ότι κάποιος με είδε να το κάνω. Τώρα, κοντεύω να το "αποδώσω" σε κάτι που κάνει κρυμμένα πράγματα να επανεμφανίζονται με τη συμπλήρωση επταετίας! [βλ. κι εδώ]

Στις 4/4/05 δεν είδα πέτρα που έφερε επιγραφές ονομάτων με τη χρονολογία 1877, μεταξύ των οποίων (το κάτω τμήμα της πέτρας έλειπε μαζί με το υπόλοιπο των σε οβάλ περίκλειστων χαραγμάτων) Σ. Π. ΖΙΜΑΡΙΤΗΣ, Γ. Ν. Ρούσος και Γ. Α. ΚΑΤΑΛΑ... (Ύστερα από 122 χρόνια ένας άλλος Ρούσσος −Κώστας αυτός− άνοιξε αναρριχητικές διαδρομές στο ίδιο σημείο. Όπως μου είπε, δεν είχε προσέξει καν την πέτρα, επί της οποίας δεν αποκλείεται και να είχε καθίσει!) Τα ίδια ονόματα είναι γραμμένα και στην αριστερή παραστάδα της εισόδου των ναϋδρίων.

[προσθήκη] Το άνοιγμα της περίφημης πόρτας αποκάλυψε και τα φυλαγμένα ευρήματα της επόμενης φωτογραφίας. Φυσικά, δεν άργησαν να εξαφανιστούν.

Αλλά δεν είναι μόνο οι υφαρπαγές, είναι και οι καταστροφές από ανθρώπους που ενώ βρίσκονται στη Σπηλιά στην πραγματικότητα είναι αλλού. Εννοώ αυτούς που κατά καιρούς ανάβουν φωτιές στη Σπηλιά και χρειάζονται πέτρες για να την τριγυρίσουν. Επειδή οι πιο κοντινές ανήκουν στην τοιχοποιία της τρίτης στέρνας (το ερείπιο ακριβώς έξω από το στόμιο) σιγά-σιγά έβγαλαν όσες μπορούσαν να ξεκολλήσουν. (Στις 16/7/90 απέσπασαν 4-5 πέτρες, στις 25/9 και 4/10/94 από μία, όπως και στις 15/2/99). Το χειρότερο όμως ήταν ότι για τον ίδιο λόγο μεταχειρίστηκαν πολλές πέτρες με εμφανείς επιγραφές. Θυμάμαι μία στις 18/8/97 που είχε δυσανάγνωστα γράμματα και σταυρό μέσα σε κύκλο. Όλες αυτές οι πέτρες καταστράφηκαν από το πύρωμα και σιγά-σιγά θρυμματίστηκαν.

(Αλλά και με την έναρξη των έργων το 1977 το ερείπιο της στέρνας υπέστη ακρωτηριασμό κατά το νότιο άκρο, όπου σωζόταν μέρος της ΝΑ γωνίας, ώστε να διαπλατυνθεί η οδική πρόσβαση στη Σπηλιά).

[69] Για παράδειγμα, τον Μάρτιο 1992 οι λαθρολατόμοι ξεκίνησαν εκσκαφή της λατύπης που κάλυπτε τον πυθμένα του λατομείου Πολυχρονίου (η νότια πλευρά του λ3 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ). Στις 13/7/92 είδα πως είχαν αποκαλύψει πάλλευκα τοιχώματα αρχαίου λατομείου με ωραιότατα ίχνη οριζόντιων πυκνών αράδων, ίσως από μικρό πικούνι ή βελόνι (σε αντίθεση με τις πιο φαρδιές κι έντονες αράδες της Πεντέλης που βρίσκονται σε άλλο μη καταγραμμένο ως αρχαίο λατομείο ~60 μ. δυτικά του). Στο σημείο αυτό δεν αναφέρεται αρχαίο λατομείο από κανένα περιηγητή ούτε σημειώνεται στους σχετικούς χάρτες ή σχέδια (Kaupert, Hallerstein). Αν υπολογίσουμε το μεγάλο βάθος και εύρος του σύγχρονου λατομείου είναι άξιον απορίας το πώς βρέθηκε εκεί αρχαίο τοίχωμα. Δεδομένου πως απέχει αρκετά από την κοίτη της λαγκαδιάς που κάποτε υπήρχε εκεί, ο προβληματισμός εντείνεται. Πιθανώς το τμήμα αυτό να ήταν μια τάφρος που κατευθυνόταν κάθετα προς τον άξονα της λαγκαδιάς. Όμως αφού οι νεότεροι προχώρησαν το μέτωπο από πάνω, πώς το σημερινό τοίχωμα είναι στην ίδια γραμμή με το αρχαίο; Μπορεί λοιπόν το τελικό τμήμα της τάφρου, ακολουθώντας την εξαιρετική φλέβα μαρμάρου, να εισχωρούσε ως βαθιά εσοχή με "στέγη" στην πλαγιά (κάτι σαν την εσοχή σ' αυτή τη φωτο δεξιά του γεωτρύπανου), και μετά να σκεπάστηκε από τη λατύπη του προς ανατολάς Λ19. Όπως και να 'χει, στις 30/12/92 οι νταμαρτζήδες είχαν αποσπάσει το μεγαλύτερο μέρος του τοιχώματος. Στη συνέχεια στράφηκαν σε εσοχή δεξιά του κι έριξαν τη σαβούρα τους προς το μέρος του. Το τμήμα του τοιχώματος που σωζόταν στις 24/3/94 είχε μήκος 3,70 και ύψος τουλάχιστον 3 μ., και διακρινόταν ανάμεσα από τους ριγμένους άχρηστους όγκους.

Το άνω δεξιά τμήμα του σωζόμενου μέρους.

Έκτοτε πρέπει να έμεινε απείραχτο. Σχηματίζει ορθή γωνία στα ανατολικά όπου η ροή νερού έχει μαυρίσει τμήμα του, έχει καλύψει με σταλακτιτικό υλικό άλλο, κι έχει συγκολλήσει μικρές πέτρες πάνω του. Στον πυθμένα του που δε φαίνεται, συγκεντρώνεται νερό. Μπαίνοντας στο λατομείο Πολυχρονίου βρίσκεται δεξιά μετά την πρώτη εσοχή στη ρίζα του νεότερου τοιχώματος που πλησιάζει τα 30 μέτρα ύψος (εσχάτως φύτρωσε και μια συκιά μπροστά του).

[προσθήκη] Πάντως, όσοι ενδιαφέρονται για το μάρμαρο κατά τους αρχαίους χρόνους μπορούν να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους με το συλλογικό βιβλίο Norman Herz, Marc Waelkens, North Atlantic Treaty Organisation Scientific Affairs Division (ναι, το γνωστό μας ΝΑΤΟ είναι), Classical marble: Geochemistry, Technology, Trade, και ειδικότερα διαβάζοντας: Jean-Claude Bessac, Problems of identification and interpretation of tool marks on ancient marbles and decorative stones, p. 41-53, και Tony Kozelj, Extraction of blocks in antiquity: spesial methods of analysis, p. 31-9. [Η μελέτη του Kozelj παρουσιάστηκε και στο ντοκιμαντέρ της Μέμης Σπυράτου Η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα: Λατομεία (μέρος Α΄, μέρος Β΄, μέρος Γ΄), (παραγωγή ετ2 1989), προβολή 11/6/90, επανάληψη 9/7/91 (ξαναπαίχτηκε στη νετ 12/1/99).]

[70] Για τις παλιές καλύβες που είχαν φτιάξει προπολεμικά οι άνθρωποι που σύχναζαν εκεί (άνθρωποι υψηλής παιδείας, με νεορομαντική διάθεση της δεκαετίας του '30), φρόντισε το υπουργείο: η μπουλντόζα άνοιξε δρόμο μόνο και μόνο για να τις γκρεμίσει και να καταστρέψει την πηγή με την επιγραφή του Μανόλη Πατεράκη.

Τα ερείπια της μεγαλύτερης καλύβας και στην ένθετη ό,τι απέμεινε από την επιγραφή της πηγής.

[71] «Ένας νέος κίνδυνος εμφανίστηκε (...) με τη μορφή κάποιων "σχεδίων αξιοποιήσεως" που παράγγειλε σε τεχνικό γραφείο των Αθηνών η Ιερά Μονή Πεντέλης (...) Λίγες μέρες πριν από τη μεταπολίτευση, στις αρχές Ιουλίου, το Τεχνικό Γραφείο Αραβαντινού παρέδιδε (...) τη μελέτη (...) που προτείνει τη δημιουργία "ΕΝΙΑΙΟΥ ΦΟΡΕΩΣ" για την εκμετάλλευση του μαρμάρου, δηλαδή τη δημιουργία μιας μεγάλης επιχειρήσεως κύριος μέτοχος της οποίας θα είναι η ίδια η ΜΟΝΗ ΠΕΝΤΕΛΗΣ. (...) Εάν αυτό το σχέδιο τεθεί, τελικά, σε εφαρμογή, τότε η Πεντέλη, το άλλοτε όμορφο βουνό της Αθήνας, θα γίνει το φέουδο της Μονής, η οποία και θα αναλάβει την εντατική οικονομική του εκμετάλλευση. Εκμετάλλευση που δε θα περιορίζεται στη λατόμηση του μαρμάρου, αλλά και σε διάφορα άλλα σχέδια "τουριστικής" αξιοποιήσεως, δημιουργίας κατοικημένων χώρων, κ.λπ.» (Έλλη Παππά, Σωθήτω η Πεντέλη!, Γυναίκα, τ. 644, σ. 24, 18 Σεπτεμβρίου 1974. Για το ίδιο θέμα βλ. Τα Νέα, 8/7/74, σ. 5, και 15/3/75, σ. 4)

Πραγματικά, η μελέτη πρόβλεπε ότι εντός 15 ετών (δηλαδή μέχρι το 1990) δε θα έμενε ούτε σπιθαμή της Πεντέλης χωρίς ανάπτυξη: οικισμοί, πολιτιστικά κέντρα, πάρκο αναψυχής, τουρισμός (κυριολεκτικά κάθε λόφος και ξενοδοχείο), κ.λπ., κ.λπ. (βλ. Γενική ρυθμιστική μελέτη αναπτύξεως Πεντέλης, Α. Αραβαντινός, Κ. Λεοντίδου Γεράρδη, Ι. Πετρίδης, 1975, σ. 141-151). Χαρακτηριστικό των μεγαλεπήβολων (έως εξωφρενικών) σχεδίων: «Εγκατάστασις προσπελάσεως κορυφής Μαυρηνώρας και Σπηλιάς Νταβέλη δια συστήματος εναερίως κινουμένων καθισμάτων (Tele-sièges)». (αυ., σ. 148, βλ. και σ. 149).

Όσον αφορά τα μάρμαρα, υπολογίζονταν άλλα 40 χρόνια «το πολύ» λατόμησης (βλ. αυ. σ. 111), ώστε από τα έσοδα να χρηματοδοτηθεί «κατά ένα μέρος» το προαναφερθέν κοινωφελές πρόγραμμα (βλ. αυ. σ. 11).

Η δε απόφαση της Μονής για ενιαίο φορέα είχε ληφθεί ήδη 5 χρόνια πριν (βλ. Τα Νέα, 21/3/69, σ. 2, και 29/3/69, σ. 14).

[72] Αν λοιπόν όσοι (νομίζοντας πως επανήλθαν οι εμπνευστές των "μυστηριωδών έργων") έκαναν τις δολιοφθορές κατά τα έργα αναστύλωσης των ναϋδρίων έχουν την ίδια διάθεση, ας γνωρίζουν τουλάχιστον κατά ποίων θα στραφούν.

[73] Όπως και να 'χει, αν ζω μέχρι τότε, μάλλον θα σημάνει το τέλος και των δικών μου επισκέψεων.

[1η προσθήκη] Πάντως, στις 9/3/09 τζιπ της Εφορείας Σπηλαιολογίας του ΥΠΠΟ ήταν στη Σπηλιά και οι υπάλληλοι έκαναν κάποιες μετρήσεις. (Να προσθέσω εδώ πως η πρόταση περιλάμβανε και αποκλεισμό του εσωτερικού της Σπηλιάς από τα εκκλησάκια και κάτω).

Δεξιά, ένα από τα σημεία που σημάδεψαν στη Σπηλιά (για προσδιορισμό μεγέθους: τα μαύρα στίγματα είναι μυγάκια).

[2η προσθήκη] Τελικά, το θέμα φαίνεται πως ήταν άλλο. Η Σπηλιά θα μετατραπεί προσωρινά σε θέατρο (!) τον Μάιο του 2011. (Βλ. εδώ, εδώ, εδώ κι εδώ. Ως άσκηση εντοπίστε τις ανακρίβειες. Όσο για την ασφάλεια του χώρου, έχω κάποιες ενστάσεις).

[74] Το τέταρτο αρχαίο λατομείο (λ55 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ), που δε βρήκα να αναφέρεται πουθενά (αργότερα το εντόπισε ο S. Pike και το περιγράφει εδώ ως Π97, p. 83, σ. 92 του pdf), βρίσκεται σε υψόμετρο 956 μ. σύμφωνα με το χάρτη της Γεωγραφικής Υπηρεσίας (970 κατά Pike). Στο νοτιοανατολικότερο τμήμα του σώζονται αρκετά ίχνη των αρχαίων εργασιών.

Η λεπτομέρεια της ένθετης σημειώνεται μέσα σε τετράγωνο. Τα βέλη δείχνουν την περιοχή με τα ποικίλα ίχνη.

Ίσως αυτό να είναι το ζητούμενο λατομείο με τον ημιτελή κολοσσό (βλ. Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 66-7, 89, και iranon.gr), που τοποθετείται μεν σε υψόμετρο 1020 μ. (λ71 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ), χωρίς όμως εκεί να υπάρχουν ίχνη ταύτισης, τα οποία το 1966 αναφέρονται ως εμφανή (βλ. James Wiseman, An Unfinished Colossus on MT. Pendeli, American Journal of Archaeology, Vol. 72, No. 1, Jan., 1968, pp. 75-76. Για φωτογραφίες του αγάλματος βλ. Rhys Carpenter, The Unfinished Colossus on MT. Pendeli, σ. 279-80 του ιδίου τόμου, επίσης Ε. Ζήση, Τα Μυστήρια της Πεντέλης, σ. 23, και εδώ Ορεσίβιος, Πεντέλη - Από την ανάδυση της Αιγαίας γης έως τους ρωμαϊκούς χρόνους, σ. 133). Από την επίσκεψη Wiseman πέρασαν 10 χρόνια για να κλείσουν τα λατομεία, και στο μεταξύ μπορεί να εξαφανίστηκαν τα πάντα. Όμως, στις πληροφορίες του υπάρχουν και σαφή λάθη που περιπλέκουν την αναζήτηση: π.χ. αναφέρει πως η είσοδος του λατομείου έβλεπε ανατολικά, όμως σε φωτογραφία της Πεντέλης από την Αγία Παρασκευή τοποθετεί την τελευταία πάλι ανατολικά αντί νότια-νοτιοδυτικά. Ή βεβαιώνει ότι «πραγματικά, δεν υπάρχει κανένα λατομείο ψηλότερα» (σ. 76), ενώ αναμφισβήτητα υπήρχαν (εκτός αν ξέχασε να διευκρινίσει: αρχαίο λατομείο).

Ο δε Kaupert, με αφετηρία την κορυφή, τοποθετεί το ψηλότερα κείμενο αρχαίο λατομείο στα νοτιοανατολικά της (προς την κατεύθυνση του λ55, όμως σε κοντινότερη απόσταση από αυτό), εκεί δηλαδή που δεν υπάρχει τίποτε. Ώστε υψόμετρο και κατεύθυνση αλληλοαναιρούνται, και δεν ξέρω ποιο είναι το ακριβές (βλ. εδώ το απομονωμένο λατομείο που σημειώνεται με το βέλος). Οπωσδήποτε, ο χάρτης έχει λάθη και στα τοπωνύμια, π.χ. τοποθετεί το Βαγιάτι και την Πύρνα στις ανώνυμες κορυφές ΝΑ της κορυφής, και αποδίδει στον 'Αγιο Νικόλαο το ξωκλήσι των Ταξιαρχών (γνωστό σήμερα ως 'Αγιοι Ασώματοι).

[προσθήκη] Πάντως, στο λ55 υπάρχει σήμερα ένας παραλληλεπίπεδος όγκος με τη μια του γωνία στρογγυλευμένη κατόπιν επιμελημένης λάξευσης που μου θυμίζει αρχαία εργασία.

Κάτω ο όγκος και πάνω το λαξευμένο του τμήμα.

[προσθήκη - 11/8/12] Οι προηγούμενες αμφισβητήσεις έπαψαν να υφίστανται από τη στιγμή που είδα το σημειούμενο (υποθέτω) από τον Kaupert λατομείο σε φωτογραφία του 1942. Την τράβηξε ο φωτογράφος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Hermann Wagner.

[προσθήκη - 19/5/14] Τελικά, ταυτίστηκε το λατομείο στη φωτο του Wagner. Κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ είναι το λ68, και βρίσκεται Ν-ΝΔ της κορυφής. Κατά Pike είναι το Π122, p. 93-4 (σ. 103-4 του pdf) και το Π126, p. 95-6 (σ. 105-6 του pdf), βλ. Figure 3, p. 115 (σ. 125 του pdf). Όμως, πραγματικά, δε βρίσκεται στα 1020 μ. αλλά στα 950.

Διασχίζεται από δύο δρόμους, ενώ χαμηλότερα από τη σημερινή του είσοδο (δηλαδή στο Π126 κατά Pike) υπάρχουν ίχνη εργασιών (τα εικονιζόμενα στην τρίτη φωτο σημειώνονται εντός κύκλου στην πρώτη φωτο) κατά το αρχαίο σύστημα (στο μητρικό πέτρωμα αλλά και σε μεμονωμένους όγκους).

ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ