ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

[21] Όπως δηλαδή συνέβη και μετά την εγκατάλειψη της Σπηλιάς από τους Βαυαρούς, γι' αυτό και τα «τοιχάκια από ξερολιθιές» (βλ. Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, σ. 21)

Η μοναδική σχετική αναφορά που βρήκα είναι στο Handbook for travellers in Greece, του εκδότη John Murray, 1854, σ. 202:

«Κοντά στο κύριο λατομείο υπάρχει ένα σπήλαιο, με διαστάσεις εξήντα επί εξήντα πόδια και ύψος τριάντα πόδια. Μέσα η σκόνη κυριολεκτικά βρίθει από ψύλλους, όπως συμβαίνει στις περισσότερες ελληνικές σπηλιές [αντί: στα λοιπά πεντελικά σπήλαια]  επειδή τα μέρη αυτά συχνά αποτελούν καταφύγιο για τους βοσκούς και τα κοπάδια τους. Γι' αυτόν το λόγο οι οδηγοί συνήθως αποτρέπουν την είσοδο του ταξιδιώτη».

Στις προγενέστερες εκδόσεις (1840 και 1845) υπήρχε η φράση με το κόκκινο χρώμα, ενώ απουσίαζε η επεξήγηση με το μπλε χρώμα. Προφανώς, το αρχικό κείμενο γράφτηκε από κάποιον που ήθελε να δικαιολογήσει την έλλειψη περιγραφής της Σπηλιάς, ενώ μεταγενέστερα ο επιμελητής της έκδοσης την έκρινε ασαφή και "άνοιξε" τη φράση, οπότε δεν έχει καμία αξιοπιστία. Όμως, η δικαιολογία απηχεί μια γνωστή στους περιηγητές πραγματικότητα.

[22] Μια ένδειξη είναι ο σταλαγμίτης πάνω στο μεσότοιχο (ύψος 35 εκ. και διάμετρος 22), και μάλιστα πάνω σε πλάκα που εξέχει (ίσως παραπέμπει σε παλαιά στέγη, όπως μου παρατήρησε ο Α.Θ., όταν δηλαδή υπήρχε μόνο το νότιο εκκλησάκι − βλ. και Π. Λαζαρίδης, Αρχαιολογικόν Δελτίον, Σπηλιά Νταβέλη, Ναοί Αγίου Νικολάου και Αγίου Σπυρίδωνος, Τόμος 28, Μέρος 2, Τεύχος 1, 1973, Αθήνα 1975-77, σ. 70).

Δύο αντίθετες απόψεις του σταλαγμίτη.

[23] Εδώ παρουσιάζεται το εξής πρόβλημα: στην υδατογραφία του Lange (1836) βλέπουμε ότι στο βόρειο άκρο του τείχους υπήρχε αψιδωτή εσοχή κατά την έσω πλευρά. 3 δεκαετίες  νωρίτερα σε σχέδιο του  Simone Pomardi με τίτλο Pentelic Quarries (βλ. Edward Dodwell, A Classical and Topographical Tour Through Greece, During the Years 1801, 1805, and 1806, vol. I, μεταξύ p. 498 και p. 499) διακρίνεται η αψίδα από την εμπρόσθια πλευρά ως άνοιγμα του τείχους. Ποιος ο λόγος να χτίσουν τείχος και αντί της μιας διαπιστωμένης πύλης (αυτής με το υπέρθυρο) να υπάρχει και άλλο άνοιγμα; (για να μην πούμε "ανοίγματα", αφού απεικονίζονται περισσότερα).  Κι αν αυτό είχε γίνει πολύ μεταγενέστερα γι' αδιευκρίνιστους λόγους, γιατί το έκλεισαν χτίζοντάς το ώστε να το βρει έτσι ο Lange;

Λεπτομέρειες από τις δύο αναπαραστάσεις (στην ένθετη του Dodwell).

Μπορείτε να δείτε την πύλη και μεγάλο μέρος του τείχους σε αυτή τη φωτο από τα τέλη του 19ου αι. [Βλ. Η αδελφότητα της σπηλιάς (μέρος ΚΕ'),

https://www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI5zaddendum.htm#partz].

[24] Βλ. Γεωργίου Λαδά, Η ΣΠΗΛΙΑ ΤΗΣ ΠΕΝΤΕΛΗΣ  και ΑΠΑΝΤΗΣΙΣ εις επικρίσεις των βυζαντινολόγων καθηγητών Γ. Α. Σωτηρίου και Α. Κ. Ορλάνδου, 1963 (κυκλοφόρησε ως αυτοτελής μελέτη, ανάτυπο με αποσπάσματα από δύο τεύχη του περιοδικού Συλλέκτης, Β΄ τόμος, 1952-58). Να πούμε εδώ ότι χρωστάμε ευγνωμοσύνη στον Λαδά, γιατί χάρις στην ανεκτίμητη μονογραφία του έχουμε ένα πολύ καλό ντοκουμέντο για την εικόνα  της Σπηλιάς και των ναϋδρίων στις αρχές της δεκαετίας 1950. (Εδώ αναφέρεται ότι το φυλλάδιο υπάρχει και πωλείται:

http://books.vres.gr/book.php?book_id=100100)

[25] Επίσης, ο ίδιος ο Λαδάς αναφέρει πως ανέγνωσε τις χρονολογίες 1586 και 1676 χαραγμένες στην τοιχογραφία στο ιερό του Αγίου Νικολάου (βλ. Η Σπηλιά της Πεντέλης, σ. 153). Ακόμη, λοιπόν, και  να είχε ζωγραφιστεί ο τρούλος το 1786, αυτό δε μας βοηθάει καθόλου στη χρονολόγηση παλαιοτέρων τοιχογραφιών, οι οποίες δύο αιώνες πριν δέχονταν βεβηλώσεις, πράγμα που σημαίνει πως ήδη τα ναΰδρια ήταν εγκαταλειμμένα, άρα οι τοιχογραφίες ήταν κατά πολύ προγενέστερες. 'Αλλωστε, στον τρούλο −όπως και κάτω από τον αποτοιχισμένο υπερμεγέθη αρχάγγελο Μιχαήλ (ήταν στη δυτική πλευρά του πεσσού)−  υπάρχουν όντως ίχνη παλαιοτέρων τοιχογραφιών (βλ. Π. Λαζαρίδης, Αρχαιολογικόν Δελτίον, Σπηλιά Νταβέλη, Ναοί Αγίου Νικολάου και Αγίου Σπυρίδωνος, Τόμος 28, Μέρος 2, Τεύχος 1, 1973, Αθήνα 1975-77, σ. 69, 68), οπότε σίγουρα υπήρξαν διάφορες φάσεις στην ιστόρηση των ναϋδρίων.

Φωτογραφία του αποκαταστημένου τρούλου εδώ: http://www.byzantinemuseum.gr/el/permanentexhibition/byzantine_world/Byzantine_Attica/?bxm=1069,

http://www.eie.gr/byzantineattica/view.asp?cgpk=490&xsl=detail&obpk=325&lg=el

Στη δεύτερη διεύθυνση μπορείτε να δείτε και το τμήμα της επιγραφής με τη χρονολογία. Όμως, όλως περιέργως, λείπει (!) μόνο το «περιμάχητον» αρχικό ψηφίο (περί του Α ή ς, βλ. στην Απάντηση του Λαδά, σ. 15-7).

Πολλές πληροφορίες και φωτογραφίες των τοιχογραφιών υπάρχουν στη μελέτη της Ντούλας Μουρίκη Οι βυζαντινές τοιχογραφίες των παρεκκλησίων της Σπηλιάς της Πεντέλης (Δελτίον ΧΑΕ 7, 1973-4, περίοδος Δ΄, σ. 79-119), που μπορείτε να βρείτε εδώ.

[26] Τα όσα θελκτικά γράφει ο Ι. Γιαννόπουλος (βλ. Μυστική Αθήνα και Αττική, σ. 54-62) είναι είτε συνειδητά μυθεύματα είτε (για να μην είμαι απόλυτος) αναφέρονται σε κάποιον άλλον κόσμο παράλληλο με το δικό μας! (Πάντως, τον Δεκέμβριο του 1986 κάποιοι έψαχναν πρόχειρα σε όλα τα σημεία που αναφέρει μήπως και βρουν κάποια δίοδο, κι ένας τους είχε χαράξει το όνομα Γ. Γιαννόπουλος. Αν δεν ήταν σύμπτωση και συνωνυμία, δεν αποκλείεται τότε να ήταν οι πρώτες του ουσιαστικές επισκέψεις).

Το τι υπάρχει κάτω από τα εκκλησάκια είναι γνωστό και καλώς τεκμηριωμένο, αφού πέρα από τα έργα αντιστήριξης του συγκροτήματος ναϋδρίων - υδατοδεξαμενών επί Σαραντόπουλου το 1979 (για να ανακόψουν την κατάρρευση της λατύπης), στις 17/7/02 έγιναν με γεωτρήσεις πριν από την αναστύλωση [βλ. εδώ, σημ. 65] νέες «ερευνητικές εργασίες για τη διερεύνηση του υπεδάφους των βυζαντινών Ναϋδρίων Αγ. Σπυρίδωνα και Αγ. Νικολάου στη "Σπηλιά" Πεντέλης.  Ανάθεση ΥΠΠΟ (2002). Επιστημ. υπεύθυνος Η. Μαριολάκος»,

(Ιωάννης Γ. Φουντούλης, http://labtect.geol.uoa.gr/pages/fountoulis/fountoulis_gr.htm)

Χωρίς πρόσβαση στα αποτελέσματα της διερεύνησης, περιορίζομαι στην υπόθεση πως ακριβώς κάτω από τα εκκλησάκια και τις στέρνες το πάχος της λατύπης ήταν άνισο και κατά τόπους όχι μεγάλο. Το συνάγω από τα "καρότα" της κάτω σειράς των αγκυρώσεων που αποτελούνταν από μάρμαρο, τουλάχιστον όσον αφορά το βάθος των διατρημάτων· αντιθέτως, όσο έσκαβαν για να φτιάξουν τον τοίχο συναντούσαν αυτό που βλέπουμε και τώρα: χώμα, λατύπη, λιθάρια. Επομένως, προτού ριχτεί η λατύπη, ακριβώς μετά το στόμιο της Σπηλιάς εικάζω πως υπήρχε απότομη κατηφορική κλίση, αν όχι γκρεμός.

[27] Η επιγραφή «ΑΝΤΩ. ΜΑΡΚΟΣ ΚΑΙ ΑΔΕΛΦΟΙ ΧΑΛΚΙΣ», «...και μάλιστα σκαλισμένη ανάποδα» (Βασίλης Στάμος, Υπόγεια Αθήνα; Η Συνομωσία ενός μύθου, σ. 135. Βλ. και Τα Μυστήρια της Πεντέλης, σ. 48), δεν έχει φυσικά καμία σχέση με το παλαιό περιεχόμενο του οστεοφυλακίου, απλώς κάποτε που έγιναν εργασίες για να μπει σκάρα στην καταπακτή (βλ. Π. Λαζαρίδης, Αρχαιολογικόν Δελτίον, Σπηλιά Νταβέλη, Ναοί Αγίου Νικολάου και Αγίου Σπυρίδωνος, Τόμος 28, Μέρος 2, Τεύχος 1, 1973, Αθήνα 1975-77, σ. 64). χρησιμοποιήθηκαν προϊόντα της συγκεκριμένης κεραμοποιίας. Ούτε αποσκοπούσε σε κάτι το "ανάποδό" της· αν δεν είχε κατασκευαστεί η μήτρα της στάμπας λάθος εξ αρχής, το πιθανότερο είναι πως η βύθιση του κεραμικού στη λάσπη άφησε την κατοπτρική επιγραφή μετά την αφαίρεσή του.

Να ένα παλαιό κοίλο συμπαγές τούβλο με σφραγίδα ΧΑΛΚΙΣ, που είχε χρησιμοποιηθεί στο εκκλησάκι. Στην ένθετη, κεραμίδι με εκτενή επιγραφή ανάλογη μ' εκείνη που προφανώς άφησε το αποτύπωμά της στην καταπακτή (από άλλο σημείο της Πεντέλης).

[28] 'Αγνωστο ποιος ήταν ο Frilolides που σκάλισε το όνομα στον τάφο στις 13/7/32. Όμως ο Ορεσίβιος ανακάλυψε την ίδια επιγραφή, με ημερομηνία 18-7-34, στο μέγαρο της Δούκισσας. (βλ. Ορεσίβιου, Πεντέλη: από τους βυζαντινούς χρόνους έως τη σύγχρονη εποχή - Μέρος Α΄, το όρος των Αμώμων, σ. 90, που θα βρείτε εδώ: https://www.iranon.gr/PO/penteli2.pdf)

Όσο για τη δεύτερη κρύπτη (που κατά την αναστύλωση καθαρίστηκε από τις πέτρες και φάνηκε όλος ο χώρος), μάλλον ήταν κι αυτή οστεοφυλάκιο.

[29] Ο Εβλιά Τσελεμπί αναφέρει: «Αν προχωρήσεις λίγο παρακάτω, προς το ναδίρ της σήραγγας, θα δεις διάφορες άλλες κατασκευές και χιλιάδες ανθρώπινα κόκαλα» (Ταξίδι στην Ελλάδα, σ. 190). Υποστηρίζει ότι αυτά βρίσκονταν εντός φυσικής στοάς που είχε την αρχή της μέσα στη Σπηλιά. Όμως, πώς να ξεχωρίσεις αυτό που πραγματικά είδε από τη "σάλτσα";

[30] Πιθανώς το τρίτο ναΰδριο (βλ. κάτοψη λατομείων Λ1 και Λ2, Μ. Κορρέ, Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, σ. 80-1, σχ. 12, αρ. 6, στο τοπογραφικό διάγραμμα), να σχετίζεται με τη θέση του νεκροταφείου. Ήταν το πιο απομακρυσμένο σημείο του συγκροτήματος σκητών της Σπηλιάς και η ταφή ήταν εύκολη στην αρχαία λατύπη. Όμως, αν υπήρχε κάποιο ίχνος τώρα έχει εξαφανιστεί από το λατομείο Μπάνου (λ12 κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ).

Αριστερά, η θέση του ναϋδρίου με τον αριθμό 6. Στη μέση, ο μικρός λιθοσωρός είναι ό,τι απέμεινε από το εκκλησάκι. Η σημερινή κατάντια οφείλεται στους πρόσφατους  επισκέπτες, που βρίσκουν ενδιαφέρον στο να ρίχνουν πέτρες στον γκρεμό. Τουλάχιστον μέχρι τις 2/1/96 διακρινόταν η βάση τοίχου, και μάλιστα στο αγκωνάρι υπήρχε δυσανάγνωστο χάραγμα. Δεξιά, το ανάλημμα που συγκρατεί τη λατύπη πάνω στην οποία είχε χτιστεί κι αυτό το εκκλησάκι. Το βέλος δείχνει τη θέση του σωρού της προηγούμενης φωτο.

Στη μεγαλύτερη πλάκα διακρίνονται και τα ίχνη του εργαλείου.

Με τα 4 βέλη επισημαίνονται τα επί μήκους 12 μέτρων ορατά σήμερα τμήματα του αναλήμματος.

Μπορεί ο Skene να μη διακρινόταν για την ακρίβεια των σχεδίων του, όμως το εικονιζόμενο τμήμα, όπου αριστερά φαίνεται η είσοδος της Σπηλιάς και δεξιά η καζάρμα, δεν αφήνει πολλές αμφιβολίες. (Η πλήρης απεικόνιση βρίσκεται στο βιβλίο James Skene, Μνημεία και τοπία της Ελλάδος, 1838 - 1845, σ. 64. Επίσης, στο βιβλίο του Ζήση Πεντέλη - Ιστορία, Θρύλοι, Μυστήρια, σ. 78, iii)

Να πούμε ότι νεκροταφεία υπήρχαν και στα αρχαία λατομεία (βλ. Αρχαία Ελληνικά Λατομεία, Γεωργία Κοκκορού - Αλευρά, Ειρήνη Πουπάκη, Αλέξης Ευσταθόπουλος, σ. 69), όμως παραμένει άγνωστο αν υπήρχε μία θέση ταφής στην Πεντέλη ή περισσότερες. Προς το παρόν, το μόνο εντοπισμένο νεκροταφείο (πιθανώς) στην περιοχή είναι στον Κοκκιναρά, δίπλα σε αρχαίο δρόμο των λατομείων (για την ιστορία της εύρεσής του, βλ. Ορεσίβιου, Πεντέλη - Από την ανάδυση της Αιγαίας γης έως τους ρωμαϊκούς χρόνους, Θραύσματα αγγείων, σ. 297-9, βιβλίο που βρίσκεται εδώ:  https://www.iranon.gr/PO/penteli.pdf) 

[31] Ενδεικτικό και μη πλήρως ερμηνευμένο στοιχείο κάποιας φάσης είναι το ίχνος γένεσης καμάρας δεξιά της σημερινής κύριας εισόδου των ναϋδρίων. Φαίνεται ότι κάποτε ο προ της δυτικής εισόδου χώρος ήταν καμαροσκέπαστος (όπως υποστηρίζει ο Π. Λαζαρίδης (βλ. Αρχαιολογικόν Δελτίον, Σπηλιά Νταβέλη, Ναοί Αγίου Νικολάου και Αγίου Σπυρίδωνος, Τόμος 28, Μέρος 2, Τεύχος 1, 1973, Αθήνα 1975-77, σ. 62), ή υπήρξε τέτοια ανεκτέλεστη πρόθεση.

Με τα βέλη, η αντίστοιχη καμάρα.

Επίσης, ο Λαδάς υποστηρίζει ότι το δυτικό παράθυρο ήταν η αρχική είσοδος. Ίσως έχει δίκιο, αφού στο σημείο αυτό εξέχουν πέτρες της τοιχοποιίας, προφανώς χτισμένες πρόχειρα με το μάτι αντί με χρήση ράμματος.

Όμως, ο Σωτηρίου γράφει ακριβώς το αντίθετο: «το τελευταίον [δίλοβο παράθυρο] φαίνεται ότι εις μεταγενεστέρους χρόνους είχε μεταποιηθεί εις είσοδον». (Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, σ. 48, 1927).

(Για το ίδιο ζήτημα, βλ. και www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI5jaddendum.htm#partj)

[32] Ο Λαδάς για να συμπεριλάβει και τη δυτική είσοδο, προτείνει ότι το τείχος κάποτε διευθυνόταν νοτιοανατολικά και περιέκλειε όλο το συγκρότημα των ναϋδρίων, πράγμα που είναι και το πιθανότερο. Όμως αυτό προϋποθέτει ότι θα το είχαν διαμορφώσει έτσι ώστε οι επιτιθέμενοι να μην μπορούν ν' ανέβουν στο τείχος στο σημείο όπου αυτό θα εφαπτόταν με το ΝΑ τοίχωμα του λατομείου. Αλλιώς, ίσως να μην υπήρχε είσοδος ούτε παράθυρο ούτε το άνοιγμα της καμάρας, οπότε ο τυφλός τοίχος των ναϋδρίων θα χρησίμευε αντί τείχους.

Η υπερπήδηση του τείχους θα ήταν εύκολη. (Επί τη ευκαιρία, καλό είναι να μην περνάμε κάτω από το δεξί άκρο του στομίου μπροστά στα εκκλησάκια. Επί των ημερών μου έχουν πέσει 3 μεγάλες πέτρες: 11/10/87, 13/11/87 και 30/8/92. Οπωσδήποτε θα πέσουν κι άλλες).

[33] 'Αλλο ερώτημα είναι η σκοπιμότητα της υπέρ τη στέγη προέκτασης του βορινού τοίχου μέχρι την οροφή της Σπηλιάς. Αν ήταν υποστήριξη του υπερκείμενου βράχου θα τη χαρακτήριζα ως περιττή, αν ήταν αντιρρόπηση του τρούλου επίσης υπερβολική και αχρείαστη. Το 1836 έφτανε μέχρι πάνω από το παράθυρο, ενώ μετά τις εργασίες των ετών 1963, 1971 και 1972 περιορίστηκε στις σημερινές του διαστάσεις (βλ. Π. Λαζαρίδης, Αρχαιολογικόν Δελτίον, Σπηλιά Νταβέλη, Ναοί Αγίου Νικολάου και Αγίου Σπυρίδωνος, Τόμος 28, Μέρος 2, Τεύχος 1, 1973, Αθήνα 1975-77, σ. 61, 62).

Το προ και το μετά αυτής της επέμβασης (η πάνω φωτο από το περιοδικό Ζυγός, τ. 50, 1960, σκαναρισμένη από iranon). Μάλλον με "σοφίτα" έμοιαζε, αφού διακρίνεται και μεταγενέστερη ξερολιθιά μεταξύ του τοίχου και του τρούλου, που έκλεινε έτσι το χώρο (βλ. και φωτο 1952).

Σκεφτείτε: πόσος κόπος, πόσες μελέτες και δαπάνες από ένα υπουργείο το 1972, για να έρθει 5 χρόνια μετά ένα άλλο υπουργείο και να καταστρέψει τα πάντα. (Τη συντήρηση των βυζαντινών παρεκκλησίων διεκδικεί και η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, ειδικά την αποκατάσταση των τοιχογραφιών, βλ. Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6/7/1972, σ. 9-10, και http://www.ellinikietairia.gr/ee31.htm).

ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ