ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ

«Οι περιφερειακές μονάδες του Υπουργείου Πολιτισμού, οι δημοτικές και κοινοτικές αρχές και τα κατά τόπους αστυνομικά τμήματα, καθίστανται συνυπεύθυνοι για την προστασία των σπηλαίων (...), απαγορεύοντας στο εξής κάθε είδους επέμβαση, εξερεύνηση, εκμετάλλευση (...) Τα σπήλαια θεωρούνται παράλληλα ως αναπόσπαστο τμήμα και της αρχαιολογικής κληρονομιάς, κατά συνέπεια, κάθε είδους εύρημα ή αντικείμενο και κάθε ίχνος ανθρώπινης ύπαρξης (εργαλεία, οστά, κλπ.) που προέρχεται από σπήλαια, θεωρούνται αρχαιολογικά αντικείμενα». (ΤΑ ΝΕΑ, απόφαση της υπουργού Πολιτισμού Μ. Μερκούρη, που απευθύνεται προς τις νομαρχίες με έγγραφο του υπουργείου Εσωτερικών, 1 Ιουλίου 1983)[34]

 

Αυτοί είναι οι πραγματικοί κίνδυνοι! Η Αεροπορία πηγαίνει ανενόχλητη σε αρχαιολογικό χώρο για να τον αντιμετωπίσει με εκρηκτικά ως εκβραχισμό βραχώδους εδάφους![35] Και μετά την καταστροφή οποιοσδήποτε εισέλθει στη Σπηλιά είναι παράνομος. Βέβαια, ως συνήθως, ο νόμος δεν εφαρμόζεται παρά μόνον επιλεκτικά, όμως τυπικά χρειάζεσαι άδεια για να μπεις σε οποιοδήποτε σπήλαιο, γνωστό ή άγνωστο.

 

«...στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο υπάρχει ειδική πτέρυγα με ευρήματα της Σπηλιάς...» (Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, σ. 71)

 

Δεν ξέρω να υπάρχει πτέρυγα Σπηλιάς στο Μουσείο, παρά μόνο οι δύο ανάγλυφες αναθηματικές πλάκες που βρέθηκαν το 1952 στο μικρό κατεστραμμένο σπήλαιο του Νυμφαίου (είναι εξαιρετικής τέχνης, χρονολογήθηκαν στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., και μπορείτε να δείτε τις φωτογραφίες τους εδώ και εδώ), δηλαδή σε ευθεία γραμμή 370 μ. ΒΑ της Σπηλιάς (στην είσοδο του Λ7, κατά το τοπογραφικό διάγραμμα Κορρέ). Όμως, όπως θα δούμε, θα μπορούσε να υπάρχει τέτοια πτέρυγα.

Μου είναι άγνωστο αν είχαν γίνει ανασκαφές πριν από τα έργα. Μετά όμως, ως ήταν αναμενόμενο, δεν έλειψαν ποτέ. Οι περισσότερες είχαν σκοπό να βρεθούν κρυφά περάσματα προς το θρυλούμενο δίκτυο στοών. 'Αλλες στόχευαν σε ανακάλυψη θησαυρών,[36] και οι λιγότερες ήταν πιθανώς αρχαιολογικού (διάβαζε: αρχαιόσυλου) ενδιαφέροντος.[37] Θα τις μνημονεύσουμε, γιατί και αυτές έχουν συνεισφέρει στο πλήθος των αναπάντητων ερωτημάτων, ακόμη και για εκείνους που δε βλέπουν τίποτε άλλο ανεξήγητο στην υπόθεση της Σπηλιάς (βλ. Τα Μυστήρια της Πεντέλης, σ. 187, 189).

Ένα σημείο που αποκαλύφθηκε αρκετά το 1990 (1), βρίσκεται στο βόρειο τοίχωμα της Σπηλιάς. Είναι το άνοιγμα με τις σταλακτιτικές βελόνες ~21 μέτρα μετά την είσοδο αριστερά. Εγκαταλείφθηκε γρήγορα, επειδή το νερό είχε συγκολλήσει και τις πέτρες που είχαν γεμίσει την εσοχή. Επίσης, διακρίνονταν κολλημένα κεραμικά θραύσματα και κόκαλα.

 

Αριστερά, πριν και μετά το ξεμπάζωμα. Δεξιά, ορισμένα από τα όστρακα (βλ. τα ίδια στην παλιά φωτο). Δείτε το σημειούμενο με το βέλος και στην ένθετη κάτω δεξιά. Πρόκειται για τμήμα λυχναριού όμοιο (όπως διαπίστωσα στη συνέχεια) με αρκετά λυχνάρια που βρέθηκαν σε άλλες θέσεις, συγκεκριμένα στην ανασκαφή (2) και στην ανασκαφή (7).

Ακολούθησε η μεγάλη εκσκαφή ~36 μέτρα από την είσοδο της Σπηλιάς (2). Η απόφαση γι' αυτό το σημείο προφανώς πάρθηκε αφού παρατηρήθηκε ότι το τοίχωμα είχε υποστεί αδρή κατεργασία με βαρύ εργαλείο (πικούνι), και τα ίχνη συνεχίζονταν και κάτω από το σημερινό επίπεδο του εδάφους, το οποίο σημειωτέον είναι ~2,5 μέτρα χαμηλότερα από το προ του 1977 επίπεδο, λόγω των έργων.[38] Επομένως η λάξευση έγινε πριν η εντός  του σπηλαίου λατύπη φθάσει στο μέγιστο ύψος της.

Πιθανώς, είχαν αποσπάσει μάρμαρο. Όμως, τα ίχνη των πληγμάτων δεν ακολουθούν αράδες αλλά είναι διάσπαρτα, όπως θα ήταν αν απλώς ήθελαν να ομαλύνουν το τοίχωμα.

 

Αριστερά, το σημείο της ανασκαφής 2. Τα βέλη δείχνουν τη διαφορά χρωματισμού που ορίζει το ύψος της λατύπης προ των έργων του 1977. (Σε πρώτο πλάνο τα πλέγματα που περίσσεψαν από τον τοίχο αντιστήριξης ναϋδρίων και υδατοδεξαμενών. Επίσης, διακρίνονται σωληνωτά στελέχη του γεωτρύπανου που άνοιγε τις οπές των αγκυρώσεων). Δεξιά, το ίδιο σημείο όπως έχει σήμερα.

Όσα ευρήματα υπήρχαν προ των έργων της Αεροπορίας, πάνω δηλαδή ή μέσα στη σταλαγμιτική κρούστα, μπορούσαν να χρονολογηθούν από το τέλος της ρωμαϊκής εποχής (που το λατομείο σταμάτησε) και μετά.

 

«Όταν άρχισαν  οι εργασίες  του στρατού, (...) κάποιο ανώνυμο τηλεφώνημα  στην εφορία κλασικών αρχαιοτήτων ανέφερε την ύπαρξη οστράκων. Η περιοχή όμως είχε κηρυχθεί σαν απαγορευμένη ζώνη». (Χ. Δεληγεώργη, Ιστορία, θρύλοι και  παραδόσεις  του Πεντελικού βουνού, σ. 87)

 

Όποιος τηλεφώνησε είχε δίκιο, διότι όπως έσκαβαν την αρχαία λατύπη για να κατασκευάσουν τη ράμπα που οδηγεί στον πυθμένα, αποκάλυπταν διαδοχικές στρώσεις, πάνω σε ορισμένες εκ των οποίων σίγουρα υπήρχαν πρόχειρες εγκαταστάσεις κατά μήκος του βορειοδυτικού τοιχώματος. Λέω, πρόχειρες, γιατί το μπάζωμα κατά τις τελευταίες φάσεις του λατομείου πρέπει να ήταν σε συνεχή εξέλιξη, με αποτέλεσμα να καλύπτονται τυχόν κατασκευές και να επανεγκαθίστανται στο νέο επίπεδο.

Μ' αυτή τη λογική, όσο βάθαινε η δεύτερη ανασκαφή τόσο οι πιθανότητες για ανεύρεση ερειπίων ήταν μεγαλύτερες. Σκέφτηκα ότι το σπήλαιο, είτε είχαν γίνει εκτεταμένες εξορύξεις στο εσωτερικό του είτε όχι, ήταν ιδανικό για κατάλυμα των λατόμων, και μάλιστα στο σημείο αυτό που είναι αρκετά μακριά από την είσοδο ώστε να μην επηρεάζεται πολύ από τις διακυμάνσεις της εξωτερικής θερμοκρασίας, αλλά σε τέτοια θέση ώστε να φωτίζεται επαρκώς από το φως της ημέρας.

Και πέτυχα διάνα! Όταν προχώρησαν σε βάθος μόλις ενός μέτρου κάτω από την επιφάνεια της ράμπας, συνάντησαν δάπεδο από πατημένο χώμα και χοντρές πήλινες πλάκες.[39]

Τα βέλη δείχνουν την τομή του δαπέδου. Η οριζόντια στρώση είναι εμφανής, σε αντίθεση με τα υπερκείμενα θραύσματα πλακών που απλώς περιέχονταν στα μπάζα.

Βρήκα κομμάτια υγρού πηλού και διάφορα εργαλεία από κατεργασμένα οστά: σουβλί, λάμα, πόντα. Θραύσματα χρηστικών αγγείων αμέτρητα, πολλά σιδερένια καρφιά, μερικές ακονόπετρες και ίχνη φωτιάς.

       

Στην πρώτη φωτο, μερικά κοκάλινα εργαλεία (το κέλυφος του σαλιγκαριού βρέθηκε εκεί και το έβαλα ως συγκριτικό μεγέθους). Δεύτερη και τρίτη φωτο, διάφορα όστρακα. Στην τέταρτη, καρφιά (προσέξτε το χάλκινο, πάνω σειρά, τρίτο από δεξιά), και στην πέμπτη φωτο, ένα από τα ακόνια (το χρησιμοποίησα και αποδείχτηκε εξαιρετικής ποιότητας).

Κατέληξα στο συμπέρασμα πως ήταν εργαστήριο αγγειοπλάστη, διότι εκτός από τα προαναφερθέντα ευρήματα εντόπισα και τμήμα διαμορφωμένου πήλινου σκεύους που ήταν άψητο.[40]

 

Το άψητο είναι κάτω αριστερά. Η οδόντωση στο διπλανό του προέρχεται από σταλακτιτικό υλικό. Πάνω δεξιά το όστρακο φέρει εγχάρακτη διακόσμηση.

Στην προσπάθειά μου να διασώσω πρόχειρα κάποια από τα προϊόντα της ανασκαφής (κυρίως οστά και όστρακα), τα έριχνα μέσα στον 'Αγιο Νικόλαο, στο χώρο που υπάρχει κάτω από το δάπεδο, όπως μπαίνουμε δεξιά (χωνευτήρι). Διαπιστώνοντας ότι σύντομα εξαφανίζονταν, τα μεταγενέστερα ευρήματα τα έκρυψα σε άλλες θέσεις. Όμως κι εκεί με την πάροδο του χρόνου βρέθηκαν τα περισσότερα − και φυσικά πάρθηκαν.

Ορισμένα ίσως διασκορπίστηκαν. Δεν έχω ιδέα τι είναι αυτό το θραύσμα (κεραμικά "λουκάνικα", ίσως λαβή), όμως το είχα καταγράψει εντός της ανασκαφής στις 2/1/95 και το ξαναβρήκα τώρα (!) ύστερα από 13,5 χρόνια  (30/6/08) στο βάθος της Σπηλιάς.

 Διευρύνοντας το σκάμμα προς νοτιοδυτικά, αποκάλυψαν ισχυρό τοίχο από καλή ξερολιθιά, κάθετο προς το τοίχωμα. Κατά τη φάση αυτή βρήκα χάλκινο μικρό κρίκο, και χάλκινο διπλό σύρμα με το οποίο είχαν δέσει κάτι σε κλειστό βρόχο. Ανάμεσα στις στροφές του σύρματος υπήρχαν ίχνη υφάσματος.

Όταν όμως, βάθυναν τόσο, ώστε βρέθηκαν κάτω από τα θεμέλια του τοίχου, τον κατεδάφισαν γιατί υπήρχε άμεσος κίνδυνος κατάρρευσης. Είχε ήδη κάνει μια μικρή κοιλιά από την πίεση του μπαζώματος, προφανώς από τότε που θάφτηκε, και είχε χτιστεί πάνω σε ισοπεδωμένο χώμα, το οποίο κάλυπτε προγενέστερο μπάζωμα από ακανόνιστα ριγμένες πέτρες.

Αριστερά, η ξερολιθιά μόλις αποκαλυμμένη. Δεξιά, ό,τι απέμεινε (η βάση της).

Προς μεγάλη μου έκπληξη, πρόλαβα να βρω μέσα σε διάκενα της ξερολιθιάς (δηλαδή in situ) ένα ωραίο λυχνάρι με σφραγίδα του τεχνίτη ένα καλλιτεχνικό Α (μάλλον της πρώιμης ρωμαϊκής εποχής), και ένα φιαλίδιο με ψηλό λαιμό, από πράσινο γυαλί![41] Ακόμη κι αν το μπάζωμα έγινε με ταχείς ρυθμούς, η ηλικία των νεότερων ευρημάτων δεν πρέπει να είναι μικρότερη των 20 ή 19 αιώνων.

   

Αριστερά, οστέινα εργαλεία, το φιαλίδιο, το στριμμένο σύρμα, ο δακτύλιος, το λυχνάρι. Δεξιά, λυχνάρια πιθανώς παλαιότερα, δηλαδή της ελληνιστικής εποχής (και το ρωμαϊκό της προηγούμενης φωτο ανάποδα για να φανεί η σφραγίδα), γυάλινα θραύσματα, κατεργασμένα δόντια, σιδερένια εργαλεία και καρφιά.(Μπορείτε να αναγνωρίσετε αρκετά από τα εικονιζόμενα αγγεία στους αναρτημένους κατατοπιστικούς πίνακες που συνοδεύουν την αποκαλυμμένη κοίτη του Ηριδανού στο σταθμό Μοναστηράκι).

Συνέχισαν στο κατώτερο στρώμα λατύπης, ακολουθώντας πάντα το τοίχωμα της Σπηλιάς και σύντομα βρέθηκαν να το έχουν ως οροφή, λόγω αλλαγής της κλίσης του. Μου έκανε εντύπωση ότι συνέχισα να βρίσκω καρφιά, καθώς και άλλα σιδερένια αντικείμενα, που δεν αναγνώρισα λόγω της φθοράς που είχαν υποστεί στο υγρό περιβάλλον. Πιθανώς τα καρφιά να ανήκαν σε ξυλοκατασκευή αποσυνθεμένη πια.

    

Αριστερά, διάφορα σιδερένια ευρήματα (το δεξιότερο ίσως είναι μαχαιρίδιο). Στη μέση, σφαιρική γάστρα αγγείου. Δεξιά, άθικτο αγγείο (υπήρξαν κι άλλα, όμως δεν μπόρεσα να τα φωτογραφίσω, όπως στις 19/12/96 ένα ακέραιο λυχνάρι με σφραγίδα Α αλλά διαφορετικού σχεδίου και με έκτυπο διάκοσμο 2 σειρές μεγάλα και μικρά άνθη).

Κάτω από την εγκατάσταση του αγγειοπλάστη, σε βάθος ~4 μέτρων, υπήρχαν ίχνη πρόχειρου παλαιότερου καταλύματος (υπολείμματα φωτιάς, οστά ζώων, λυχνάρια άλλου κατασκευαστή (αυτά που μάλλον είναι της ελληνιστικής εποχής) και τμήματα μεγάλων αγγείων συγκολλημένα με σταλαγμιτικό υλικό). Μισό μέτρο από κάτω τους, βρήκα σφαιροειδές κύπελλο με μικρό άνοιγμα και όρθια χείλη· γύρω του κυματοειδές χάραγμα με έλικες και ίχνη χρώματος. Ακέραιο, εκτός από δύο μικρές τρύπες (εικονίζεται στη φωτο με το φιαλίδιο). Εκεί σταμάτησαν την ανασκαφή, αφού πρέπει να έφτασαν στον πυθμένα της Σπηλιάς ως είχε κατά την ανακάλυψή της, τουλάχιστον στο σημείο εκείνο.[42] (Εκεί ήταν όγκοι και λίθοι ακανόνιστα πεσμένοι, με κενά μεταξύ τους, αλλά συγκολλημένοι στέρεα με σταλαγμιτικό υλικό. Τώρα δε διακρίνονται, γιατί καλύφτηκαν από πέτρες που έριξαν διάφοροι στο πέρασμα των χρόνων).[43]

Αν και τα πρώτα σκαψίματα είχαν γίνει από το 1990, η εντατική ανασκαφή διενεργήθηκε από τα τέλη του 1994 ως τα τέλη του 1996.[44] Πρέπει να έδρασαν διαφορετικές ομάδες, γιατί οι μεν προχωρούσαν γκρεμίζοντας τοίχους και συντρίβοντας αγγεία, ενώ άλλοι έπαιρναν τα καλύτερα ευρήματα (εννοείται όσα δεν έκρυβα), όπως τα συγκολλημένα τμήματα μεγάλων αγγείων σε δυσπρόσιτο διάκενο, που τα είχαν προσπεράσει οι πρώτοι κατευθυνόμενοι αλλού, αλλά τα πήραν οι δεύτεροι τον Απρίλιο του 1995. Προσθέστε κι εμένα που σκάλιζα τα μπάζα τους και διαχώριζα τα ευρήματα.

   

Αριστερά, ενδιάμεση φάση της ανασκαφής. Στη μέση, το βαθύτερο σημείο, όπου ο άνθρωπος στέκεται σχεδόν όρθιος κάτω από την προεξοχή του τοιχώματος της προηγούμενης φωτο. Δεξιά, αρκετά χρόνια αργότερα.

Είπαμε πως έκρυβα τα μεν σχετικά ακέραια, τα θραύσματα όμως; Μα, τα έριχνα στην από πάνω εσοχή του τοιχώματος, ώστε να καταστεί πασιφανές ότι γίνεται ανασκαφή που αποδίδει αρχαία όστρακα. Δε θα ήταν παράλογο να το έχουν κάνει οι λαθρανασκαφείς;

Τα όστρακα αυτά είναι λιγότερα από τα μισά, αφού η ανασκαφή συνεχίστηκε εντατικά επί 1 ακόμη χρόνο.

(Η φωτογραφία αυτή δημοσιεύτηκε πρώτα στην ιστοσελίδα Η Σπηλιά

https://www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI3TEXT.htm#1)

Βλ. και μεταγενέστερη φωτογραφία του Ε. Ζήση (Τα Μυστήρια της Πεντέλης, σ. 190)

Τώρα, το πώς δούλεψαν επί δύο χρόνια χωρίς να γίνουν αντιληπτοί είναι αξιοπρόσεκτο αλλά όχι οπωσδήποτε μυστηριώδες.[45] Πρώτον, ούτε εμένα θυμάμαι να με είδε κανείς να ασχολούμαι με τα προϊόντα τους. Δεύτερον, μπορεί κάλλιστα να έγιναν αντιληπτοί από πολλούς, που όμως δε θέλησαν να το ανακοινώσουν πουθενά.[46]

Πάντως, στις 6/4/04 παρέδωσα στη Λίνα Κορμαζοπούλου της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας του ΥΠΠΟ, ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά ευρήματα. Τα είχα διασώσει συσκευασμένα μακριά από τη Σπηλιά, και όσες φορές ανέφερα την ύπαρξή τους σε αρχαιολόγους πλην κατανόησης και συμπαράστασης δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον, ούτε καν από απλή περιέργεια. Βέβαια, είχαν κάποιο δίκιο: γι' αυτούς τα ταπεινά ευρήματα της Σπηλιάς δε σημαίνουν τίποτε το ιδιαίτερο, αφού έχουν μπουχτίσει από αμέτρητα καλλιτεχνήματα που είναι σπαρμένα σε όλη την Ελλάδα. Αλλ' αυτή τη φορά έχοντας βρεθεί πάλι στη Σπηλιά με αρχαιολόγους, [47] επέμεινα και κατάφερα να της τα "φορτώσω", ελπίζοντας να φυλαχτούν κάπου ώστε να τα μελετήσει κάποιος ενδιαφερόμενος ειδικός στο μέλλον.

Παρότι ο Ζήσης δίνει βαρύτητα στις παράνομες ανασκαφές,

 

«κατά την αντίληψή μου, οι παράνομες αυτές ενέργειες συνθέτουν ένα δυσεξήγητο αίνιγμα που οι προηγούμενοι ερευνητές αγνόησαν...» (τις παρουσιάζει στις σ. 187-9, Τα Μυστήρια της Πεντέλης)

 

οι εικασίες του δεν είναι εύστοχες:

 

«...αριστερά της βορειοδυτικής εκσκαφής είναι ολοφάνερη η ύπαρξη πλείστων κομματιασμένων πήλινων δοχείων, αγνώστου προελεύσεως και χρόνου κατασκευής (από την τεχνοτροπία τους πάντως, κρίνεται εξαιρετικώς απίθανη η αναγωγή τους σε αρχαιοελληνικούς χρόνους) (...) συντρίφτηκαν από τους δράστες, που προφανώς ευελπιστούσαν στην ανακάλυψη κάποιου πολύτιμου περιεχομένου». (αυ. σ. 187)

 

Ανέφερα ήδη για την τεκμηρίωση της χρονολόγησής τους, όσο και για το πώς συγκεντρώθηκαν στο συγκεκριμένο σημείο. Όμως όσα αγγεία έσπασαν, αυτό συνέβη μόνο ως παρενέργεια της εκσκαφής, επειδή βασικός σκοπός ήταν προφανώς η ανακάλυψη κάποιου περάσματος. Αλλιώς, δε θα εύρισκα τόσο εύκολα τα αγγεία που δεν είχαν σπάσει, καθώς βρίσκονταν σε προφυλαγμένα από τη σκαπάνη σημεία.

Το να λαθέψει κάποιος μη ειδικός δεν είναι σπουδαίο.[48] Σε περίπτωση που μεταφέρει τη γνώμη κάποιου ειδικού, σας πληροφορώ ότι για την ίδια υπόθεση η πρόχειρη εκτίμηση εμπειρότατου αρχαιολόγου ήταν ακόμη πιο εσφαλμένη: χαρακτήρισε τα όστρακα νεολιθικά (δηλαδή, μερικές χιλιάδες χρόνια λάθος), και την ανασκαφή πρόσφατη (μερικών ημερών, ενώ είχαν ήδη συμπληρωθεί 5 χρόνια από την ολοκλήρωσή της).[49] Αυτά δεν τα είπε ξεκάρφωτα, στηρίχτηκε σε ό,τι έβλεπε, απλώς εγώ συνέβαινε να γνωρίζω πως δεν ήταν έτσι. Θέλω να πω ότι η ερμηνεία των ευρημάτων και η τεκμηρίωσή της είναι ζήτημα επισφαλές και εξαρτάται από πλήθος παραγόντων.

Από το φθινόπωρο του 1995 ως τον Μάιο 1996 έγιναν κάποιες εργασίες με διαφορετική τεχνική (6), αφού μετά τον πρόχειρο καθαρισμό των μπάζων που είχαν πέσει από τα έργα ακολούθησε εκβραχισμός με θραύση των υποκειμένων πετρωμάτων [50] δια της μεθόδου φωτιάς - νερού: θερμαίνουμε το βράχο και μετά τον ψύχουμε ρίχνοντάς του νερό. Η γρήγορη ψύξη συστέλλει απότομα την επιφανειακή μάζα που στην κίνησή της αυτή αποσπάται από τη βαθύτερη μάζα. Έτσι δημιουργήθηκε στενό άνοιγμα κάτω από τεράστια "φέτα" που κάποτε αποκολλήθηκε από την οροφή της Σπηλιάς. Βρίσκεται στο επίπεδο αμέσως κάτω από εκείνο της βάσης των τσιμεντένιων βαθμίδων.

   

Αριστερά, ενδιάμεση φάση της εκσκαφής. Στη μέση, το πιο προχωρημένο στάδιο. Μέσα σε κύκλο σημείο για την ταυτοποίηση. Τα κόκκινα βέλη δείχνουν  σημάδια στο βράχο, που πρώτα πρόσεξα στη φωτογραφία. 'Αγνωστο αν έγιναν από τους εργάτες το 1977 ή κατά τον μεταγενέστερο εκβραχισμό. Το κίτρινο βέλος δείχνει το άνοιγμα, το εσωτερικό του οποίου βλέπουμε στην τρίτη φωτο (με τα παντού απαραίτητα σκουπίδια, βέβαια).