'Αλλο σκάψιμο (7) έγινε κάτω από το "δωματιάκι" που αναφέρει ο Μπαλάνος (βλ. σ. 390-2) από τα τέλη 1996 ως τις αρχές καλοκαιριού 1997 (στις 3/1/89 είδα ότι κάποιοι είχαν κάνει αρκετή δουλειά εκεί και είχαν συγκεντρώσει τα ευρήματά τους, όστρακα και οστά). Επειδή το σημείο ήταν κοντά στην είσοδο, πολλοί παρακολούθησαν την πρόοδο των εργασιών, ανάμεσά τους και αστυνομικοί. Αυτή τη φορά μάλιστα, επειδή με τα προϊόντα της εκσκαφής γινόταν επιχωμάτωση εν είδει "πασαρέλας", κάποιος έκανε μικρές τομές πάνω της, για να σημαδεύει τα όριά της, πράγμα που είτε δεν παρατήρησαν οι δράστες είτε αδιαφόρησαν.

   

Αριστερά, ο επιμήκης σωρός μπάζων. Στη μέση ενδιάμεση φάση της ανασκαφής. Δεξιά, η σημερινή κατάσταση.

Εδώ διέκρινα στρώμα οστών και οστράκων (μεταξύ των τελευταίων και λυχνάρι με τη γνωστή σφραγίδα Α, μικρότερο μοντέλο όμως), άρα μάλλον απορρίμματα παρά εγκατάσταση. Όμως εδώ το 1977 αφαιρέθηκε λατύπη πάχους 5-6 μέτρων, συνεπώς μπορεί να υπήρχε κάτι που καταστράφηκε. Επιπλέον, ο πυθμένας της Σπηλιάς στο σημείο αυτό δεν έχει αποκαλυφθεί, άρα πρώιμη εγκατάσταση ίσως να βρίσκεται βαθύτερα. (Θυμηθείτε και τις 2 αρχαίες υποδοχές που βρίσκονται εκεί).

Με κριτήρια τα ίχνη καπνιάς, που μαρτυρούν ότι κάποτε έμπαιναν εκεί άνθρωποι κρατώντας δάδες, ξεμπαζώθηκαν 2 κατεβάσματα: το ένα βρίσκεται ακριβώς στη νότια ρίζα των τσιμεντένιων βαθμίδων δεξιά της σταλαγμιτικής κολόνας (3), και το άλλο λίγα μέτρα παρακάτω, στην άκρη του μικρού γκρεμού πάνω από τον πυθμένα της Σπηλιάς (4), δεξιά της δεύτερης σταλαγμιτικής κολόνας. Αμφότερα ήταν προσβάσιμα πριν από το 1977, όμως κατά τη διάρκεια των έργων ρίχτηκαν μέσα στα ανοίγματα πολλά κυβικά μέτρα χαλαρών υλικών, ιδίως πέτρες.

Τα βέλη δείχνουν τα δύο ανοίγματα.

Για το πρώτο είχα πληροφορίες από νταμαρτζήδες και βοσκούς ότι οδηγούσε σε συλλογή νερού.[51] Επιβεβαιώθηκαν από την ύπαρξη σκαλοπατιών που καταστράφηκαν με την εκσκαφή, [52] και από πολλά σκουριασμένα κονσερβοκούτια με συρμάτινα χερούλια που βρέθηκαν στο βάθος. Βρέθηκε επίσης ημίεργη κυκλοτερής λεκάνη.

     

Στην πρώτη φωτο, το σημείο όπως ήταν μετά τα έργα της Αεροπορίας (κοντινό), και στην επόμενη όπως είναι μετά την ανασκαφή. Στην τρίτη φωτο, ενδιάμεση φάση. Στην τέταρτη, η γούρνα.

Στο βάθος δεξιά αποκαλύφθηκε πλήθος μικροσκοπικών επιγραφών χαραγμένων στον κρυσταλλικό βράχο. Πολύ δυσανάγνωστες, διέκρινα τις χρονολογίες 1801 (ή 3), 1805 και το όνομα Ιωάννης (το ίδιο όνομα, με τον αυτό χαρακτηριστικό τρόπο γραφής, βρίσκεται και σε άλλα σημεία της Σπηλιάς). 'Αλλοι μπόρεσαν να διαβάσουν περισσότερα, και βρήκαν παλαιότερες χρονολογίες μέχρι το 1675.

(βλ. https://www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI5oaddendum.htm και

http://www.esoterica.gr/FORUMS/topic.asp?whichpage=13&ARCHIVEVIEW=&TOPIC_ID=3453,

ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣGR, 13/07/2004, 22:26:11)

 

Αριστερά, με το βέλος η επιφάνεια με τα ακιδογραφήματα. Δεξιά, δύο τμήματα από τον κυκεώνα των χαραγμάτων.

Το άνοιγμα του δεύτερου κατεβάσματος ξεκίνησε (όπως όλες οι μεγάλες ανασκαφές που μνημονεύω) το 1990 [53] και το καθάρισμά του συνεχίζεται σποραδικά μέχρι σήμερα, όμως η κατεύθυνση που παίρνει προς το εσωτερικό της Σπηλιάς δεν αφήνει πολλές ελπίδες για κάτι το εντυπωσιακό (μάλλον τελειώνει σε μικρό τυφλό θάλαμο). Στο βράχο πριν από το σημείο που στενεύει υπάρχει μικρό τετράγωνο λάξευμα σαν υποδοχή. Έχει γίνει αρκετή δουλειά, αλλά δεν παρατηρήθηκε η παρατεταμένη "έφοδος" των άλλων μεγάλων επιχειρήσεων.

     

Στην πρώτη φωτο, το μπαζωμένο από τα έργα άνοιγμα. Στις δύο επόμενες, μετά τις ανασκαφικές εργασίες. Στην τέταρτη φωτο, το βέλος δείχνει την υποδοχή.

'Αλλο σημείο είναι δεξιά της εισόδου της "λίμνης" (5). Το 1990 έγιναν εκεί εργασίες για μικρό χρονικό διάστημα, και απορώ γιατί υποτιμήθηκε τόσο αφού είναι πολλά υποσχόμενο. Το τοίχωμα της Σπηλιάς αλλάζει εκεί την κλίση του και απομακρύνεται, άρα έχει διάφορα κενά από κάτω, όπως δηλαδή και στο συγκρότημα περασμάτων της "λίμνης". Βέβαια, ίσως να βγαίνει πάλι προς "λίμνη", αλλά ποιος ξέρει; Κατά τη διάρκεια συγγραφής του κεφαλαίου, έγιναν κάποιες εργασίες στα τέλη 2006, αλλά δεν επανήλθαν.

Πριν και μετά τις τελευταίες εργασίες.

Δύο φάσεις από το ξεμπάζωμα.

Αυτές είναι οι σημαντικότερες ανασκαφές στη Σπηλιά. Έγιναν εργασίες σε μερικά σημεία ακόμη, όμως περιορισμένης έκτασης. Ένα βρίσκεται λίγα μέτρα πριν από την είσοδο για τη "λίμνη" όπου υπάρχει μικρή εσοχή, κάτω από τη χαρακτηριστική καπνιά. Στα μέσα Ιουνίου του 2002 κάποιοι τράβηξαν πολλές πέτρες από εκεί. Χρησιμοποίησαν και μια μάνικα [54] για να ανασύρουν τις βαρύτερες, όμως το πράγμα ήταν δύσκολο κι εγκατέλειψαν την προσπάθεια.

Τα βέλη δείχνουν τη μάνικα.

'Αλλο είναι ακριβώς δεξιά του μεγάλου ορύγματος της ανασκαφής 2:

 

«...φράσσεται (...) από μια παλιά ξερολιθιά, οι πέτρες της οποίας έχουν κολλήσει πολύ γερά μεταξύ τους και με το τοίχωμα της σπηλιάς, λόγω της μακρόχρονης συσσώρευσης αλάτων στα διάκενα».

(Η Πεντέλη και οι άνθρωποι, https://www.iranon.gr/PENTELI/PENTELI3addendum.htm)

 

Ερευνώντας πόντο-πόντο τη Σπηλιά για πιθανά φραγμένα ανοίγματα, σημείωσα στις 22/9/79 πως ένα μέρος του τοιχώματος ήταν χτισμένο με πέτρες, που από την πολυκαιρία ήταν πρασινισμένες και καλυμμένες με σταλαγμιτικό υλικό. Υπέθεσα ότι κάλυπταν άνοιγμα, και μάλιστα είχα την εντύπωση πως άκουγα να πέφτουν σταγόνες από πίσω. Στις 21/10/79 ήμουν εκεί με τους Ι.Δ. και Π.Κ. Ήρθαν δύο άντρες με τις οικογένειές τους. Είχαν σχέση με τεχνικά έργα, και συζητώντας για το συγκεκριμένο "χτίσιμο" είπαν πως ήταν φυσικό. Είχαν τη γνώμη ότι κάποια "τσουλήθρα" (που καταστράφηκε από τη ράμπα) στοίβαξε σιγά-σιγά τις πέτρες που κατά καιρούς έπεφταν μέσα της. Το βρήκα πολύ λογικότερο από την υπόθεση ότι κάποιοι προ πολλών αιώνων έφραξαν το πέρασμα με απλή ξερολιθιά, η οποία παρέμεινε απείραχτη στη θέση της μέχρι να συγκολληθεί σταγόνα-σταγόνα. Πάντως, το μόνο σίγουρο ήταν πως όλα είχαν συμβεί κατά την παρουσία ανθρώπων, αφού ανάμεσα στις πέτρες διακρίνονταν όστρακα (πήλινα θραύσματα).

Μεταγενέστερες παρατηρήσεις σε συνδυασμό με πληροφορίες για την προ των έργων κατάσταση της Σπηλιάς, έλυσαν οριστικά την απορία: όταν οι αρχαίοι λατόμοι αφαίρεσαν από το εσωτερικό της Σπηλιάς τα μάρμαρα που ήθελαν, τη χρησιμοποίησαν ως κατάλυμα. Στις τελευταίες φάσεις του λατομείου άρχισαν να ρίχνουν λατύπη μέσα της, ώστε να μην είναι αναγκασμένοι να τη μεταφέρουν μακριά. Το επίπεδο της τελικής σώρευσης ορίζεται από τα εκκλησάκια και τις στέρνες, που χτίστηκαν πάνω στη λατύπη, ενώ από εκεί και κάτω υπήρχε το πρανές της σώρευσης, που οπωσδήποτε άφηνε ελεύθερη την πρόσβαση για την υπόγεια πηγή.

Όταν το 1977 θέλησαν να διευρύνουν τη Σπηλιά, άρχισαν να αφαιρούν τη λατύπη που επιφανειακά είχε συγκολληθεί από τη σταγονορροή. Από κάτω όμως ήταν χαλαρά μπάζα, εκτός από σημεία που η δράση του νερού ήταν μεγαλύτερη. Συνήθως αυτά τα σημεία ήταν σ' επαφή με τα τοιχώματα της Σπηλιάς. Εκεί συγκολλήθηκαν μεγαλύτερες μάζες λατύπης, μερικές τόσο ισχυρά ώστε παρέμειναν στη θέση τους και μετά την αποκομιδή των χαλαρών υλικών. Ένα σαφές τέτοιο σημείο είναι κι αυτό που μας απασχολεί.

       

Πέντε στιγμιότυπα από την "ταλαιπωρία" του σημείου αυτού.

Πάνω ακριβώς από το υποτιθέμενο "χτίσιμο" υπάρχει άλλη συγκολλημένη μάζα από μικρότερες πέτρες που βρίσκονταν στην επιφάνεια του στρώματος της λατύπης.

Όσοι λοιπόν φαντάζονται −όπως κι εγώ κάποτε− πως η συγκολλημένη μάζα καλύπτει είσοδο τούνελ, παρακαλούνται να σταματήσουν τις απόπειρες να σπάσουν τις πέτρες.[55]

Υπάρχουν πολλά ακόμη σημεία της Σπηλιάς όπου κάποιοι τράβηξαν πέτρες ή σκάλισαν τα μπάζα, όμως μέχρι στιγμής δεν αξίζουν ιδιαίτερης μνείας. Για τα κριτήρια επιλογής τους τρέχα γύρευε.[56]

Σχέδιο της Σπηλιάς και οι θέσεις των ανασκαφών που είδαμε. Η αρίθμησή τους έγινε με βάση την ημερομηνία που αντιλήφθηκα τις πρώτες εργασίες, ενώ στην παρουσίασή τους ακολούθησα τη σειρά με την οποία εγκαταλείφθηκαν (εννοείται μέχρι τη συγγραφή του παρόντος). Με πράσινο χρώμα σημειώνονται οι εκτός αριθμήσεως που αναφέραμε και με μπλε διάφορες άλλες.

Όμως για μια περίπτωση έχω τη (διδακτική) εξήγηση: στις 30/1/97 (των Τριών Ιεραρχών) συναντήθηκα στη Σπηλιά με μια μικτή παρέα έξι 15χρονων από τα Μελίσσια. Με ρώτησαν διάφορα, και επ' ευκαιρία τους ξενάγησα. Μεταξύ των άλλων τούς έδειξα το υπέρθυρο της πύλης του τείχους που έφραζε τη Σπηλιά και την αρχική του θέση (κάτω από τον κισσό υπήρχε η μία υποδοχή[57]).[58]

Στις 22/7/01 βρήκα έξω απ' τη Σπηλιά πρωί-πρωί δύο άλλους νέους από τα Μελίσσια (προφανώς είχαν περάσει τη νύχτα εκεί). Υποθέτοντας ότι θα είχαν ασχοληθεί με ανασκαφικές εργασίες (φαίνονταν ταλαιπωρημένοι), κι έχοντας δει ότι κάποιοι είχαν σκάψει κάτω από το υπέρθυρο (από 19/2/01), τους είπα τα σχετικά με την πύλη. «Ευτυχώς που μας το 'πες!» αναφώνησαν, «Ήμαστε έτοιμοι να σκάψουμε από κάτω» (και μάλλον το είχαν κάνει ήδη). Κοντολογίς, όπως το υπέρθυρο στηρίζεται πάνω σε πέτρες για να χρησιμεύει ως παγκάκι [βλ. εδώ, σημ. 3] και μοιάζει σαν θαμμένο Π, είχαν την πληροφορία πως αυτή ήταν η παλαιά πύλη της Σπηλιάς (in situ!) και φαντάζονταν ότι ξεμπαζώνοντάς τη θα έβρισκαν κάποια χαμένη δίοδο. Δε νομίζω πως πέφτω έξω συμπεραίνοντας ότι πηγή της "έγκυρης πληροφορίας" ήμουν εγώ. Ποιος ξέρει τι είχε καταλάβει η πρώτη παρέα, τι θυμόταν μετά, αν γνωρίζονταν με τους δεύτερους ή μεσολάβησαν άλλοι, κ.λπ. Μεταφερμένα τα λόγια μου από στόμα σε στόμα υπέστησαν τις αναπόφευκτες αλλοιώσεις. (Δυστυχώς, στην ίδια ευρύτερη παρέα υπάρχει τουλάχιστον ένας που ακόμη επιμένει για τη θαμμένη πύλη, βλ. apollon_9, 6/12/07:

http://www.kazam.gr/online/node/103993)

Οι δύο μεγαλύτερες ανασκαφές 2 και 3 (αυτή με τα χρηστικά ευρήματα κι εκείνη στη βάση των "σκαλοπατιών") φέρουν ως χαρακτηριστική υπογραφή τις ορθογώνιες στοιβάξεις των πετρών.[59] Αν δεν εξυπηρετούσαν σκοπιμότητα απρόσιτη για το μυαλό μας, αν δεν έγιναν ως δήλωση ταυτότητας,[60] αν δεν κατασκευάστηκαν από τρίτους ως μήνυμα προς τους ανασκαφείς ή για τους δικούς τους άσχετους λόγους (π.χ. "βωμοί"),[61] τότε −το μόνο που μπορώ να υποθέσω− είναι ενέργειες μιας άλλης νοοτροπίας, κάτι ανάλογο δηλαδή μ' εκείνη που ωθούσε τους αρχαίους λατόμους να στοιβάζουν τη λατύπη σε διαδοχικές οριζόντιες στρώσεις. Αυτή η τακτική εξοικονομεί χώρο και ρέπει προς την καλαισθησία, όμως το κάνει σε βάρος χρόνου και κόπου.[62]

 

Πάνω δεξιά στην πρώτη φωτο βλέπουμε τη στοίβαξη σε ενδιάμεση φάση και κάτω σχεδόν ολοκληρωμένη. Πάνω αριστερά, ο χώρος με τα όστρακα που συγκέντρωνα (όσα απέμειναν). Τα δύο βέλη δείχνουν τη διαφορά χρωματισμού στο τοίχωμα της Σπηλιάς, που ορίζει το προ της ανασκαφής 2 επίπεδο. Στη δεύτερη φωτο η στοίβαξη της ανασκαφής 3, έχει καλυφθεί από τον άτακτο σωρό.

Τώρα, επειδή έχω ακούσει πολλούς να λένε ότι στην πρώτη μεγάλη ανασκαφή χρησιμοποιήθηκαν σκαπτικά μηχανήματα, πρέπει να πω ότι δεν υπήρξε καμία τέτοια ένδειξη. Το πώς βγήκαν βαριές πέτρες από τόσο βάθος δεν είναι μυστήριο. Όταν βλέπουμε σήμερα ένα λάκκο δεν είναι εύκολο να φανταστούμε τα στάδια όρυξης. Όμως εγώ που παρακολούθησα την εκσκαφή θυμάμαι βαθμίδες που συνδέονταν με ράμπες, οπότε οι πέτρες δε βγήκαν σηκωτές αλλά κυλιστές.