ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

Χρονικά (μέρος Ε')

Τα περισσότερα από τα ενεργά κατά τη νεότερη περίοδο λατομεία της Πεντέλης εντοπίζονταν στη νοτιοδυτική της πλευρά –εκείνη που «βλέπει» προς την Αθήνα– σε εκτάσεις που ανήκαν στη μονή Πεντέλης. Προς εκμετάλλευση των υπό την ιδιοκτησία της εκτάσεων, η μονή διενεργούσε πλειοδοτικούς διαγωνισμούς εκμίσθωσης τους. Έως και τα μέσα του 20ου αιώνα, οι διαγωνισμοί αυτοί αφορούσαν κυρίως τη διάθεση αγροτεμαχίων ή βοσκοτόπων, και δευτερευόντως τη λατόμηση.

Από τα μέσα του 20ου αιώνα, όμως, με την εκτίναξη της οικοδομικής δραστηριότητας και την ανάλογη αύξηση της ζήτησης δομικών υλικών, η εικόνα αντιστράφηκε, και η μονή Πεντέλης δραστηριοποιήθηκε πολύ περισσότερο στις εκμισθώσεις περιοχών κατάλληλων προς λατόμηση. Οι περιοχές αυτές κάλυπταν μεγάλες εκτάσεις επί του βουνού, μιας και η μονή αποτελούσε τον κύριο γαιοκτήμονα του. Την κατάσταση επιτομούσε ένα παλαιότερο σχόλιο του Δ. Καμπούρογλου, το οποίο αφορούσε τους γενικότερους συσχετισμούς που είχαν διαμορφωθεί στην Πεντέλη τους περασμένους αιώνες, αλλά απηχούσε και το ιδιοκτησιακό καθεστώς: «Το Πεντελικόν είχε λησμονηθή, και αν ελέγετο «βουνόν της Μεντέλης», τούτο ωφείλετο εις την Μονήν. Δεν ήτο αυτή του Πεντελικού, αλλά το βουνόν ήτο της Μονής.» (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ).

Η δουλειά των λατόμων ήταν δύσκολη και σκληρή. Ειδικά τις πρώτες δεκαετίες από την επανέναρξη της λατόμησης, με μηχανικά μέσα περιορισμένα και στοιχειώδη, η εργασία ήταν σχεδόν αμιγώς χειρονακτική. Η τεχνολογική πρόοδος των χρόνων που ακολούθησαν διευκόλυνε τις λατομικές εργασίες, ωστόσο η βασική τεχνική εξόρυξης παρέμεινε ίδια. Αρχικά, οπές διανοίγονταν ανά τακτά διαστήματα μέχρι σημαντικού βάθους στο πέτρωμα, κατά μήκος του επιθυμητού μετώπου αποκοπής. Στη συνέχεια, στο βάθος των οπών τοποθετούνταν ποσότητες εκρηκτικής ύλης συνδεδεμένες με φυτίλι. Η ανατίναξη των «φουρνέλων» προκαλούσε την απόσπαση των όγκων μαρμάρου, τους οποίους έπειτα οι λατόμοι διαχώριζαν σε μικρότερα κομμάτια (ένα ολιγόλεπτο ρεπορτάζ των μέσων της δεκαετίας του 1970, όπου παρουσιάζονται τα βασικά στάδια λατόμησης και επεξεργασίας του μαρμάρου της Πεντέλης εκείνη την περίοδο, σώζεται στο ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ, στη διεύθυνση http://www.hprt-archives.gr/V3/public/main/page-assetview.aspx?tid=11927&autostart=0).

Με ετοιμόρροπους από τις εκρήξεις βράχους, γκρεμούς, ανατινάξεις, εκσφενδονιζόμενα θραύσματα, χρήση ολοένα και βαρύτερων μηχανημάτων, το επάγγελμα του λατόμου ήταν από τα πλέον επικίνδυνα. Τα δε μέτρα ασφαλείας στα λατομεία ήταν υποτυπώδη. Έτσι, υπό τις συνθήκες αυτές, τα εργατικά ατυχήματα δεν αποτελούσαν εξαίρεση αλλά κανόνα. Και συνήθως τα σχετικά ατυχήματα ήταν βαριά, συχνά θανατηφόρα.

Δεν ήταν μόνο οι εργασιακές συνθήκες σκληρές, σκληρή ήταν η ζωή των λατόμων γενικότερα. Μέχρι και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα οι περισσότεροι διέμεναν σε πρόχειρες κατοικίες–καταλύματα στους πρόποδες της Πεντέλης, τις οποίες σε αρκετές περιπτώσεις εξασφάλιζαν οι εργοδότες. Και κατά τη διάρκεια του χειμώνα, χιονιάδες διέκοπταν την επικοινωνία με το βουνό, με αποτέλεσμα οι λατόμοι να παραμένουν αποκλεισμένοι για μέρες.

Στις βορειοανατολικές υπώρειες της Πεντέλης, κοντά στα λατομεία Διονύσου, λειτουργούσε καζίνο, το οποίο καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1937. Αναφέρεται ότι οι εκεί λατόμοι, Καρπάθιοι στην πλειονότητα τους, είχαν πάρει τα όπλα το 1907 προκειμένου να διεκδικήσουν τα δεδουλευμένα τους από την πτωχευμένη, αγγλικής ιδιοκτησίας εταιρία των λατομείων. Αναφέρεται, επίσης, ότι το δάσος δίπλα στις κατοικίες των λατόμων –οι οποίοι, μαζί με τους εργάτες βοηθητικών ειδικοτήτων, αριθμούσαν περισσότερα από δύο χιλιάδες άτομα το 1900– ήταν σπαρμένο από ξασπρισμένα οστά. Αιτία ήταν το σανατόριο που λειτουργούσε λίγο ψηλότερα, και που παρασκεύαζε για τους φυματικούς γεύματα από βρασμένα κόκκαλα βοοειδών, τα οποία έπειτα απορρίπτονταν στο δάσος. Το θέαμα ήταν μακάβριο, αλλά ο βασικός λόγος που οι λατόμοι απέφευγαν το δάσος ήταν ο φόβος της μόλυνσης (σε σχέση με τα προηγούμενα: http://www.24grammata.com/?p=39103, http://users.otenet.gr/~softbow/the_story.htm).

Μέχρι και τη διάθεση του αντιβιοτικού Στρεπτομυκίνη το 1946, αποτελεσματική θεραπεία για τη φυματίωση δεν υπήρχε, και στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι πάσχοντες από ενεργό μορφή της νόσου οδηγούνταν σε σταδιακή εξασθένηση και θάνατο («Φθίσις» ήταν το όνομα που είχε καθιερώσει για τη φυματίωση ο Ιπποκράτης περί το 460 π.Χ.). Οι άνθρωποι αυτοί κατέληγαν συνήθως σε σανατόρια, ή αλλιώς «φθισιατρεία», κλινικές δηλαδή που παρείχαν περίθαλψη αποκλειστικά σε φυματικούς. Εφαρμόζονταν διάφορες εμπειρικές θεραπευτικές προσεγγίσεις, ενώ για την ανέγερση των σανατορίων επιλέγονταν τοποθεσίες εξοχικές, συχνά ορεινές ή ημιορεινές, καθώς πιστευόταν ότι ο καθαρός αέρας της εξοχής και του βουνού δρούσε ευεργετικά. Παράλληλα, κατά τον τρόπο αυτό, διασφαλιζόταν η απομόνωση των φυματικών από τους υπόλοιπους και η μείωση των πιθανοτήτων μετάδοσης, μιας και η νόσηση από πνευμονική φυματίωση ισοδυναμούσε περίπου με θανατική καταδίκη.

Στην Πεντέλη και τα περίχωρα της λειτούργησαν κατά καιρούς αρκετά σανατόρια. Μέσα τους γράφτηκαν ιστορίες πόνου και απόγνωσης, άγνωστες και ξεχασμένες οι περισσότερες, καθώς δε διέφυγαν ποτέ από τους τοίχους που κράτησαν εσώκλειστους μέχρι τέλους και τους πρωταγωνιστές τους. Συγκαταλέγονται και αυτές στα χρονικά του βουνού, στο δικό τους ξεχωριστό, μελαγχολικό κεφάλαιο.

Η κοινωνία των λατόμων, για να ξαναγυρίσουμε στη δική τους ιστορία, ήταν κατά βάση κλειστή. Ήταν το είδος της εργασίας τέτοιο, ώστε επέβαλε συγκεκριμένους όρους διαβίωσης. Και οι σκληροί αυτοί όροι είχαν αναπόφευκτα επίδραση και στον ψυχισμό των λατόμων, οι οποίοι, παρά τη συχνά κοινή καταγωγή, αποτελούσαν ένα αρκετά ετερόκλητο σύνολο ανθρώπων (από τα μέσα του 20ου αιώνα, στην Πεντέλη συνέρευσε μεγάλος αριθμός Κυκλαδιτών λατόμων). Ως αποτέλεσμα, τα περιστατικά βίας στα λατομεία δεν ήταν σπάνια.

Γενικά, κατά τον ενάμισι περίπου αιώνα της νεότερης περιόδου λατόμησης, στα λατομεία της Πεντέλης έλαβαν χώρα διαφόρων ειδών περιστατικά, άλλα περισσότερο άλλα λιγότερο γνωστά. Σε κάποιες περιπτώσεις φαίνεται ότι υπήρξε και σκόπιμη συγκάλυψη συμβάντων. Αναφέρεται, για παράδειγμα, ότι κατά την πρόοδο λατομείου στην Πεντέλη αποκαλύφθηκε αξιόλογο σπήλαιο, του οποίου το άνοιγμα οι λατόμοι έσπευσαν να καταχώσουν, προκειμένου να μην υπάρξει εμπλοκή κρατικών φορέων και διακοπή των εργασιών. Άλλες μαρτυρίες κάνουν λόγο για συχνή ανεύρεση αρχαίων κιονίσκων και λεκανών, ημίεργων ιδίως, που κατά κανόνα θάβονταν κάτω από τα μπάζα της λατόμησης. Υπάρχουν αναφορές και για ανεύρεση αγαλμάτων. Σύμφωνα με μία από αυτές, μεγαλολατόμος είχε πλουτίσει ξαφνικά, έπειτα από την ανακάλυψη μαρμάρινου συμπλέγματος γουρούνας με γουρουνόπουλα (οι σχετικές μαρτυρίες έχουν καταγραφεί από τον «ΠΑΡ'ΕΙΚΟΣ» και σημειώνονται στο βιβλίο του: https://www.iranon.gr\PM\anaskafeis1.htm#_edn9, https://www.iranon.gr/PM/anaskafeis3.htm#_edn37).

Το πιο πιθανό είναι ότι τα σημαντικότερα από τα συμβάντα του είδους δε διέρρευσαν ποτέ, ούτε καν ως διαδόσεις μεταξύ των κλειστών κύκλων των λατόμων. Φαίνεται, ωστόσο, ότι η ανεύρεση αρχαίων λειψάνων ήταν σχετικά συνηθισμένη υπόθεση, ιδίως τα πρώτα χρόνια από την επανέναρξη της λατόμησης στο βουνό. Χαρακτηριστική είναι η ντοκουμενταρισμένη με φωτογραφίες περίπτωση μεγάλου ημίεργου αγάλματος (θα μας απασχολήσει στη συνέχεια), το οποίο μέχρι και τη δεκαετία του 1960 χρησιμοποιόταν ως «ακουμπιστήρι» γενικών χρήσεων σε κάποιο λατομείο. Η δε Πεντέλη ήταν κατάσπαρτη από τέτοιους απόηχους του παρελθόντος, όχι μόνο του αρχαίου, αλλά και του πιο πρόσφατου.

Ο επισκέπτης που θα σταθεί σήμερα καταμεσής κάποιου από τα έρημα πια λατομεία του βουνού ίσως αισθανθεί δέος. Είναι οι πελώριες επιφάνειες γυμνού βράχου και οι αχανείς κενοί όγκοι που δρουν υποβλητικά, δίνοντας παράλληλα μια ιδέα του χρόνου και του μόχθου που καταβλήθηκαν. Και υπάρχει ένας υπαινιγμός από κάτι το αρχετυπικό στην εικόνα ανθρώπων που σκάβουν όλο και πιο βαθειά προς τα εσώτερα ενός βουνού.

Όμως, η αίσθηση της εικόνας αλλάζει όταν κανείς κοιτάξει, όχι τα λατομεία, αλλά το βουνό με τα λατομεία. Στην εικόνα αυτή, τα λατομεία είναι ανοιχτές πληγές, και το βουνό ρημαγμένος τόπος.

Ίσως κανένα άλλο βουνό στην Ελλάδα δεν υπέστη την καταστροφή στην οποία υποβλήθηκε η Πεντέλη. Τόνοι και τόνοι εκρηκτικών, επί σειρά δεκαετιών, απελευθέρωσαν συνολική καταστροφική ισχύ τάξης βομβαρδισμών. Ειδικά από τη δεκαετία του 1950 και μετά, η κατάσταση έγινε ανεξέλεγκτη, δίχως την παραμικρή μέριμνα για ορθολογική εκμετάλλευση των φλεβών μαρμάρου. Το δόγμα βάσει του οποίου λειτουργούσε το σύνολο σχεδόν των λατομείων ήταν κοινό και απλό: μεγιστοποίηση των κερδών, ελαχιστοποίηση του χρηματικού κόστους, περιβαλλοντικό κόστος αδιάφορο.

Ήταν μία κατάσταση στην οποία όλοι κέρδιζαν: η μονή Πεντέλης εισπράττοντας ολοένα και υψηλότερα μισθώματα από την παραχώρηση των λατομείων, οι ιδιοκτήτες και οι εργαζόμενοι των λατομείων από την ανεξέλεγκτη λατόμηση, οι εργατοτεχνίτες μαρμάρου από την αυξημένη προσφορά και ζήτηση, οι ιδιώτες από την ευχέρεια να προμηθεύονται μάρμαρο πρώτης ποιότητας σε χαμηλές τιμές, το δε κράτος φορολογώντας όλους τους προηγούμενους. Έτσι, όταν κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 φάνηκε ότι η λατόμηση στην Πεντέλη θα απαγορευόταν, υπήρξαν αντιδράσεις και κινήσεις τακτικής από όλους τους εμπλεκόμενους.

Τελικά, μεταξύ 1976 και 1978, όλα τα λατομεία της νοτιοδυτικής πλευράς της Πεντέλης υποχρεώθηκαν σε διακοπή της λειτουργίας τους. Η εξέλιξη αυτή προβλήθηκε ως επικράτηση του ορθολογισμού και δικαίωση όσων διαμαρτύρονταν για τις καταστροφικές επιπτώσεις της λατόμησης στο βουνό. Ωστόσο, όπως υποδεικνύεται από τη χρονική ταύτιση των γεγονότων, μάλλον τον πιο καθοριστικό ρόλο στη διακοπή της λατόμησης είχε παίξει η προγραμματιζόμενη έναρξη των στρατιωτικών έργων του 1977 με επίκεντρο τη σπηλιά. Όσο για τις διαμαρτυρίες, τέτοιες, όπως είδαμε, διατυπώνονταν από παλιά, δίχως να επιφέρουν την παραμικρή ανάσχεση στους ρυθμούς της λατόμησης. Για την ακρίβεια, οι κατά καιρούς διαμαρτυρίες αξιοποιούνταν ως πρόσχημα για τη σύσταση εξεταστικών επιτροπών και την αναγγελία μελετών, οι οποίες, στη βάση του ότι «γινόταν προσεκτική εξέταση του ζητήματος», παρέπεμπαν τη διευθέτηση του στις καλένδες. Ενδεικτική είναι ανακοίνωση του 1897, σύμφωνα με την οποία το τότε Υπουργείο Εκκλησιαστικών –το υπουργείο, δηλαδή, στο οποίο υπαγόταν και η μονή Πεντέλης– προχωρούσε στη σύσταση επιτροπής, προκειμένου να «μελετήσει και αποφανθη αν η εκχώρησις της εν μεγάλη κλίμακι εκμεταλλεύσεως των μαρμάρων Πεντέλης δύναται να αλλοιώση την χωρογραφικήν συμμετρίαν της Αττικής και αν είνε δυνατόν να εξαντληθώσι τα μάρμαρα της Πεντέλης» (σώζεται στο ψηφιακό αρχείο της διεύθυνσης http://digital.lib.auth.gr/record/90280).

Τα λατομεία, λοιπόν, της νοτιοδυτικής πλευράς του βουνού σίγησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Όμως, η σιγή αυτή δεν κράτησε πολύ, καθώς λίγα χρόνια αργότερα άρχισαν και πάλι να ακούγονται κρότοι εκρήξεων. Αυτό που συνέβη ήταν ότι, όταν περί τα τέλη της δεκαετίας του 1980 έγινε αντιληπτό πως τα στρατιωτικά έργα της σπηλιάς είχαν εγκαταλειφθεί, η λατόμηση μαρμάρου ξεκίνησε εκ νέου, λαθραία πλέον.

Οι λαθρολατόμοι αρχικά λάμβαναν σημαντικές προφυλάξεις, δρώντας περιορισμένα, τοποθετώντας τσιλιαδόρους και δουλεύοντας ημέρες και ώρες κατά τις οποίες το βουνό δεχόταν λιγοστούς επισκέπτες. Με τον καιρό, ωστόσο, καθώς οι «δουλειές» προχωρούσαν, η δράση τους γινόταν ολοένα και πιο απροκάλυπτη. Τις λίγες φορές που έφταναν να παραπεμφθούν στη Δικαιοσύνη, τα μέλη των παράνομων συνεργείων είτε αθωώνονταν είτε ξέμπλεκαν με ποινές συμβολικές. Ακόμη και έπειτα από την πρόκληση σοβαρών ατυχημάτων/δυστυχημάτων, η λαθραία λατόμηση συνεχιζόταν κανονικά.

Αντίθετα με ό,τι θα ήλπιζε κανείς, ή με ό,τι θα περίμενε ο καλόπιστος πλην απληροφόρητος πολίτης, η κατάσταση αυτή συνεχίζεται ως σήμερα, επί τα χείρω. Αν τη δεκαετία του 1990 δημοσιεύονταν συνεχόμενα άρθρα διαμαρτυρίας, σήμερα σχετικές καταγγελίες σπανίως βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Αν τη δεκαετία του 1990 η δράση των λαθρολατόμων είχε γίνει απροκάλυπτη, σήμερα έχει φτάσει να είναι προκλητική. Και, αν τη δεκαετία του 1990 τα μέλη των κυκλωμάτων που οδηγούνταν στη Δικαιοσύνη ξεμπέρδευαν με ευκολία, σήμερα ο καταγγέλλων είναι εκείνος που έχει τις περισσότερες πιθανότητες να βρεθεί μπλεγμένος.

Καθώς η ανάλυση του όλου θέματος ξεφεύγει από τη συζήτηση της παρούσας ενότητας, σημειώνουμε εδώ απλώς τις λέξεις αδιαφορία και διαφθορά. Για όποιον επιθυμεί να κοιτάξει ανάμεσα στις λέξεις, συνιστάται η ανάγνωση όσων καταγράφονται από τον «ΠΑΡ'ΕΙΚΟΣ» εδώ: https://www.iranon.gr/PM/latomoi1.htm.

Μένοντας στο σήμερα και κοιτάζοντας το πρόσφατο παρελθόν, η υπερλατόμηση της Πεντέλης μοιάζει κάτι το προδιαγεγραμμένο. Ο συνδυασμός έντονης ζήτησης, οικονομικού κινήτρου και προσχηματικής κρατικής εποπτείας θα έφερε πάντα το ίδιο αποτέλεσμα, όσες φορές κι αν επαναλαμβανόταν η ιστορία. Κάτι ανάλογο, άλλωστε, συμβαίνει και στις μέρες μας, με την ανεξέλεγκτη οικοπεδοποίηση και γενικότερη «αξιοποίηση» του βουνού, το οποίο εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως ένα ακόμα κομμάτι γης προς εκμετάλλευση.

Ποιος, τελικά, πλήρωσε το μάρμαρο; Η ίδια η Πεντέλη και όσοι δε θα τη γνωρίσουν ποτέ όπως ήταν. Πλήρωσαν, μαζί, και οι δεκάδες λατόμοι που άφησαν την τελευταία τους πνοή στα λατομεία, καθώς και εκατοντάδες άλλοι, που κατέληξαν με σοβαρά προβλήματα υγείας. Θύματα αλλά και θύτες του κόσμου του βουνού, τα μέτωπα των έρημων λατομείων θα μένουν να θυμίζουν την ιστορία τους.

ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ