Η ανάγκη του θνητού ανθρώπου να αφήσει κάτι που να αποδεικνύει το πέρασμά του από τον κόσμο τούτο εξωτερικεύεται ποικιλοτρόπως. Μια από τις εκδηλώσεις της είναι και η αναγραφή του ονόματός του με τρόπο όσο το δυνατόν ανεξίτηλο. Έτσι, θα σκαρφαλώσει ή θα κρεμαστεί σε γκρεμούς, θα κατέβει σε βάραθρα, θα κάνει ό,τι φανταστεί κανείς στην προσπάθειά του το σημάδι του να είναι απρόσιτο και αιώνιο. Η Πεντέλη, λόγω και του κατάλληλου μαρμάρου, βρίθει επιγραφών. Οι περισσότερες ανήκουν, φυσικά, σε βοσκούς, δεύτεροι έρχονται οι λατόμοι της νεότερης εποχής,[1] και ακολουθούν οι επισκέπτες.

 

Επιγραφές βοσκών. Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την πορεία κάποιων  "δυναστειών" στο χρόνο.

Επιγραφές λατόμων. Ο πάνω δεξιά, έχει σκαλίσει και την ειδικότητά του: εφαρμοστής (στο μηχανοστάσιο Αλούλα).

Επιγραφές επισκεπτών, που ταλαιπωρούν την πλάκα της Κρύας Βρύσης.

 

Στην πρώτη φωτο, επιγραφές αλλοδαπών επισκεπτών. (Ο πάνω δεξιά, κατά πληροφορία του Μ. Κορρέ, ήταν 'Αγγλος πλοίαρχος). Στη δεύτερη, το USA σε γωνιασμένο μάρμαρο παλαιού λατομείου, άγνωστης προέλευσης.

Επιγραφές νεότερων με άλλα ενδιαφέροντα.

Μεταξύ των αμέτρητων επιγραφών υπάρχουν και λίγες αναπαραστάσεις: καρδιές τρυπημένες από βέλος ή μη, άγγελοι, πτηνά, σταυροί, γκλίτσες, φυτά, ζώα, άνθρωποι...

   

Η περιοχή της Σπηλιάς ως χώρος δεχόμενος περισσότερους επισκέπτες έχει μεγάλο αριθμό νεότερων ονομάτων και χρονολογιών σε βάρος παλαιότερων επιγραφών που καταστράφηκαν. Μέσα στον 'Αγιο Σπυρίδωνα, δεξιά του βήματος, σώζονται επιγραφές των ασκητών επικλητικού χαρακτήρα, όμως ανάλογη που υπήρχε στην είσοδο της Σπηλιάς μέχρι τις αρχές της δεκαετίας '50 καταστράφηκε για να γράψει το όνομά του κάποιος.[2] Οι σύγχρονοι δε διαθέτουν το χρόνο, αλλά ούτε και φέρουν μαζί τους τα απαιτούμενα εργαλεία· όμως, συχνά χαράζουν κάτι με κάποιο πρόχειρο αιχμηρό αντικείμενο. Όλα αυτά τα ίχνη έχουν το ενδιαφέρον τους, ειδικά όταν συνοδεύονται από χρονολογία. Σε κάνουν να νιώθεις την πάροδο του χρόνου και το πρόσκαιρο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Όμως, από το 1989 (και σχεδόν επί μία δεκαετία) λαξεύτηκαν πολλά έργα, αρκετά των οποίων έχουν ως γνώρισμα την επιμελημένη εμφάνιση, σε αντίθεση με τα παλαιότερα συνήθως πρόχειρα και βιαστικά σκαλίσματα. Ακόμη, δεν περιλαμβάνουν κανένα δηλωτικό ταυτότητας ούτε και χρονολογία, με μια μόνο εξαίρεση:

Η ημερομηνία 25/8/1984 [3] (γραμμένη με αρχαίο ελληνικό σύστημα θυμίζει εκκλησιαστικό στιλ των τελευταίων αιώνων), με σχέδιο γραμμάτων που δε συναντάται στις λοιπές επιγραφές (και με μεγαλύτερο ύψος: 40 χιλ.), προηγήθηκε πάνω από 4 χρόνια της εμφάνισης του πρώτου συμβόλου (του Φ), όμως υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι ανήκει στους ίδιους ανθρώπους, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Είναι πολύ δύσκολο να προσεγγίσει κάποιος την πρόθεση που βρίσκεται πίσω από αυτά τα λαξεύματα, και μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. (Όμως οι εικασίες θέλουν και περίσκεψη, ώστε να μη μεταπέσουν σε αβάσιμες "βεβαιότητες").[4] Έτσι, θα περιοριστώ −όσο μπορώ− στην απαρίθμησή τους, στην περιγραφή τους και στην παράθεση ορισμένων στοιχείων. Θα αναφέρω επίσης τις χρονολογίες που τα κατέγραψα, με την επισήμανση ότι στις περιπτώσεις που παρακολούθησα διάφορες φάσεις στην κατασκευή τους, η χρονολογία δηλώνει την εποχή που σταμάτησε η επεξεργασία τους (δηλαδή, είτε ολοκληρώθηκαν είτε εγκαταλείφθηκαν). Γιατί αρκετά γίνονταν παράλληλα ή τα νεότερα τελείωναν πριν από αυτά που ήταν σε εξέλιξη, άλλα πάλι που λογίζονταν παρατημένα δουλεύονταν εκ νέου έπειτα από μεγάλα χρονικά διαστήματα. Μάλιστα, ίσως να έγινε και προσπάθεια να συσκοτιστεί ο χρόνος κατασκευής τους, αφού σε αρκετά παρατήρησα έλλειψη προϊόντων της λάξευσης, που προφανώς είχαν απομακρυνθεί.

Το πιο γνωστό από τα σκαλισμένα σύμβολα είναι η μαντάλα (αρχές καλοκαιριού 1991) [5] (διάμετρος οκτάγωνου 44,5 εκ., μέγιστη άνθους 70 εκ.).

 

Στην πρώτη φωτο, (Α) και (Β) δύο στάδια της λάξευσης (αποκτήθηκαν εξαιρετικά δύσκολα από κατεστραμμένα φιλμ), (Γ) πρόσφατα τελειωμένη (τα χρώματα είναι αυθεντικά, με κάτι την είχαν διαποτίσει), (Δ) με εμφανή τα σημάδια από την πρόσφατη πυρκαγιά. Στη δεύτερη φωτο, όπως είναι σήμερα (αποκολλήθηκαν οι θερμικές βλάβες).

Ο καθένας την περιγράφει ανάλογα με το τι του θυμίζει (σταυρό, ρόδο, Θήτα, στόχο, ανεμολόγιο, ωρολόγιο, κ.λπ.), όμως κατά βάθος ίσως γνωρίζει ότι δεν είναι τίποτε από αυτά. Είναι εξαιρετικά δημοφιλές, παρόλο που δεν είναι σχεδιαστικά πολύπλοκο ή το πιο επιμελημένο. Αν και έχει υποστεί σημαντικές αβαρίες από την πυρκαγιά του 1998, πάντοτε περιγράφεται ως υψηλής τεχνικής έργο, πράγμα που δεν ισχύει. Ακόμη και η ποιότητα του μαρμάρου που έχει λαξευτεί (σε τοίχωμα αρχαίου λατομείου) είναι κακή, με ταινίες από τις λεγόμενες "πρασινίλες" να διακόπτουν τη συνέχεια του ιστού. Όμως, η επιτυχία του δεν είναι τυχαία, ούτε οφείλεται στο γεγονός ότι βρίσκεται στον αρχαίο δρόμο και κοντά στη Σπηλιά, δηλαδή στο προσιτόν του.

Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για το σημαντικότερο σύμβολο.[6] Διότι ναι μεν η μαντάλα ως ονομασία έρχεται από την Ανατολή, όμως δεν ανήκει αποκλειστικά σε καμία θρησκεία.[7]

 

«Σχήματα που είναι πραγματικές μαντάλα απαντώνται στη χριστιανική εικονογραφία, ιδιαίτερα στις εσωτερικές ή μυστικές πλευρές της· παρόμοιες αναπαραστάσεις μπορούν να βρεθούν ανάμεσα στα σύμβολα πολλών άλλων θρησκειών. Αυτά τα σχήματα χρησιμοποιούνται συχνά στην κελτική θρησκευτική τέχνη, και απαντώνται μεταξύ των καλλιτεχνικών μορφών πολλών από τις ινδιάνικες φυλές του Μεξικού και της Κεντρικής Αμερικής, για παράδειγμα στους αρχαίους Μάγιας, ενώ ο αποκαλούμενος ηλιακός τροχός που βρέθηκε σε παλαιολιθικές σπηλαιογραφίες είναι πιθανότατα, όπως επισημαίνει ο Γιουνγκ, μία πρώιμη μορφή μαντάλα, γιατί ο ήλιος ως εξωτερικό αντικείμενο δε θα μπορούσε ποτέ να έχει απεικονιστεί ως κύκλος με ένα σταυρό μέσα του. Αυτή η επινόηση είναι σίγουρα μία καλλιτεχνική φόρμα − με άλλα λόγια, προέρχεται από τη φαντασία του καλλιτέχνη ή απορρέει από μία αρχετυπική εικόνα που έχει συλληφθεί και αποδοθεί ζωγραφικά». (Μ. Esther Harding, Αυτός και Εγώ, σ. 504, εκδ. Ιάμβλιχος)

 

Η απλούστερη λοιπόν μορφή της είναι ο κύκλος που χωρίζεται στα τέσσερα από ένα σταυρό, και προϋπήρξε κάθε θρησκείας ως πανανθρώπινο σύμβολο. Αναμφίβολα προέκυψε αυθόρμητα ως ψυχική εικόνα, αφού οι παλαιολιθικοί άνθρωποι, που το σχεδίαζαν δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν, αναπαριστούσαν ρεαλιστικά όσα έβλεπαν γύρω τους, όπως έκαναν με τα ζώα που κυνηγούσαν.[8] Ο Γιουνγκ παρατηρώντας ότι διάφορες παραλλαγές της βασικής μαντάλα εμφανίζονταν σε όνειρα ασθενών του, κατά πάσα πιθανότητα έλυσε οριστικά το αίνιγμα. Δεδομένου πως ο συνηθισμένος άνθρωπος είναι ψυχικά κατακερματισμένος, καλείται εξελικτικά να ενοποιηθεί, να συγκεράσει δηλαδή τα αντίθετα, και η μαντάλα παρουσιάζεται σε περιόδους εσωτερικού αναβρασμού −οπότε είναι πιθανή η ζητούμενη έκβαση− ως μεταμορφωτικό σύμβολο ενοποίησης. Απεικονίζει δηλαδή (όπως όλα τα πραγματικά σύμβολα [9]) κάτι που δεν μπορεί να γίνει αλλιώς αντιληπτό.

 

«Ο άνθρωπος θα μπορούσε να είναι ολοκληρωμένος. Το πρότυπο της ολότητας είναι έμφυτο μέσα στην ψυχή του, μολονότι απραγματοποίητο (...)

Ο εσωτερικός του διχασμός σημαίνει αρρώστια και δυστυχία· η ολότητα σημαίνει υγεία − που θεραπεύει όλες εκείνες τις εσωτερικές έχθρες και αυτο-απογοητεύσεις που κάνουν τόσες πολλές ζωές ανούσιες και τραγικά ανικανοποίητες (...)

Αλλά καθώς η ζωή προχωρά και μία αύξηση της συνείδησης επιτυγχάνεται, οι εσωτερικές συγκρούσεις ξυπνούν. Επομένως, το πρόβλημα της συμφιλίωσης των αντιθέτων που αποκαλύπτουν πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ένα σοβαρό και επείγον έργο.

Είναι σε αυτή τη στιγμή που ο συμβολισμός της μαντάλα αρχίζει να εμφανίζεται στα όνειρα και στα άλλα ασυνείδητα προϊόντα, δείχνοντας τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να επιλυθούν οι συγκρούσεις. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε πως η πραγματική μαντάλα είναι ένα ζωντανό σύμβολο, και δεν μπορεί να δημιουργηθεί ως σκόπιμη επινόηση. Τα κατασκευασμένα σχέδια προφανώς δεν έχουν δύναμη να αλλάξουν ή να επηρεάσουν την κατάσταση της ψυχής. Αλλά ένα σύμβολο που απορρέει από τα ασυνείδητα βάθη δεν είναι κατασκευασμένο· είναι μία αληθινή κατοπτρική εικόνα του πώς τα πράγματα είναι στην αθέατη πλευρά της ψυχής. (...)

Η μαντάλα συνήθως περιλαμβάνει ένα τετράγωνο, ένα σταυρό, ή μερικές φορές ένα τρίγωνο ή μία μορφή αστεριού μέσα σε κύκλο είτε περιβάλλοντάς τον. Η σχέση ανάμεσα στο τετράγωνο και στον κύκλο έχει συμβολίσει για πολλούς ανθρώπους επί πολλούς αιώνες το πρόβλημα της σχέσης δύο ασυμβίβαστων αξιών. Το τετράγωνο αντιπροσωπεύει τη γη, που είναι ατράνταχτη πραγματικότητα· είναι το αδιαφιλονίκητο γεγονός, η αναλυτική ή ορθολογική αρχή, όπως λέμε η τετράγωνη λογική, και συμβολίζει την ανθρώπινη συνείδηση και κατανόηση. Ο κύκλος είναι πλήρης από μόνος του, χωρίς αρχή και χωρίς τέλος· αντιπροσωπεύει τα ουράνια, το σύμπαν, και συμβολίζει τη σφαίρα του απόλυτου, του θεϊκού. Η διαχρονική προσπάθεια να επιλυθεί το μαθηματικό πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου απηχεί την απόπειρα του ανθρώπου να συμφιλιώσει αυτούς τους δύο χώρους». (αυ. αποσπάσματα από το κεφ. Η συμφιλίωση των αντιθέτων − Η μαντάλα σ. 476, 509-11)

 

'Ανθρωποι, λοιπόν, που η εσωτερική τους κλήση δεν έχει σιγήσει οριστικά, όταν αντικρίζουν τη σκαλισμένη μαντάλα σαγηνεύονται, χωρίς όμως και να αντιλαμβάνονται το γιατί.[10] Αν λέγαμε ότι μιλά στην ψυχή τους, θα ακριβολογούσαμε. Μόνο που πέρα από το ιδιαίτερο αίσθημα δε γίνεται να καταλάβουν τι λέει παρά εκ των υστέρων, αν δηλαδή εμπλακούν στο υποδηλούμενο στάδιο. 'Αλλοι πάλι μπορεί να τη βλέπουν, όμως η καταγραφή δεν είναι προσιτή ως ανάμνηση και χάνεται στο ασυνείδητο.[11] Όπως και να 'χει, η θέασή της δεν αφήνει κανένα αδιάφορο.

Το ερώτημα, μάλλον "φιλολογικό", είναι: ο κατασκευαστής του συγκεκριμένου συμβόλου είχε συνείδηση του τι φτιάχνει ή απλώς εξωτερίκευε αυτό που του συνέβαινε εσωτερικά; Κλίνω προς τη δεύτερη εκδοχή, επειδή είναι το δεύτερο κατά σειρά χρονολόγησης σύμβολο. Το πρώτο είναι εκείνο που είναι γνωστό ως Φ (ύψος 26 εκ., τέλη άνοιξης 1989),[12] αλλά εγώ το βλέπω επίσης ως μαντάλα, ατελή όμως (από ψυχολογική άποψη· όχι πως είχε σκοπό να φτιάξει κάτι άλλο).

Αριστερά, το Φ λίγων μηνών. Δεξιά, 17 χρόνια αργότερα. Προφανώς, η λεύκανσή του έγινε με χημικό τρόπο (την παρατήρησα στις 18/2/94). Όχι μόνο εξοντώθηκαν οι λειχήνες, αλλά διαλύθηκε και η μαύρη "πατίνα" των αλάτων.

Έχουμε τον κύκλο που τέμνεται από την κάθετη κεραία του σταυρού, αλλά η οριζόντια είναι υποτυπώδης, πράγμα που ίσως δείχνει εσωτερική ανολοκλήρωτη διαδικασία. Αν προεκτείνουμε τον οριζόντιο βραχίονα και συμπληρώσουμε την περιφέρεια που ορίζουν τα μικρά τόξα στα άκρα του κάθετου τμήματος θα έχουμε δύο ομόκεντρους κύκλους [13] με εγγεγραμμένο σταυρό. Δηλαδή, το ίδιο μοτίβο με τη γνωστή μαντάλα, μόνο που αυτή αντί εξωτερικού κύκλου έχει οκτάγωνο, και το όλο σύμπλεγμα βρίσκεται μέσα σε κάτι σαν δωδεκαπέταλο άνθος.[14]

Αυτό δεν αναιρεί τη βάσιμη υπόθεση ότι το Φ συμβολίζει και τη χρυσή τομή.[15] Η επιβεβαίωση υπάρχει στις διαστάσεις του μικρού ορθογώνιου παραλληλόγραμμου που βρίσκεται στο κέντρο του Φ: 51/31,5 χιλ. = 1,62.[16]

Όσον αφορά την κατασκευή του Φ, παρατηρούμε πως έχει λαξευτεί το φόντο του, ενώ η δική του επιφάνεια αφέθηκε χωρίς κατεργασία, πράγμα που δε συμβαίνει σε κανένα από τα λοιπά μείζονα ανάγλυφα. Ίσως αυτό να μην είναι άσχετο με το γεγονός ότι το Φ ήταν το πρώτο ανάγλυφο.

Αν τα Φ είχαν εμφανιστεί μετά την κυκλοφορία του βιβλίου Αινίγματα σε γκρίζο φόντο από τον Γιώργο Μπαλάνο (εκδ. Locus-7), όπου αναφέρεται στην «Αδελφότητα της Φωλιάς του Παγωνιού, γνωστή συνήθως με τη συντομογραφία Φ» [17] (βλ. σ. 38), θα υποψιαζόμαστε ότι κάποιος αναγνώστης θέλησε να δώσει μια "επαλήθευση". Όμως τα Φ προηγήθηκαν, και ο Μπαλάνος (που κάτι θα ξέρει παραπάνω) δεν τα συσχετίζει με το «δικό του Φ» (βλ. Πέρα από το Αίνιγμα της Πεντέλης, σ. 294).

Αξιοσημείωτο είναι πως υπάρχουν και διάφορα μεμονωμένα Φ (για την ακρίβεια έχω καταγράψει πέντε [18]) διαφόρων εποχών και τεχνοτροπιών (το μοναδικό με ημερομηνία είναι από το 1865). Σύμπτωση;

Όπως και να 'χει, το περί ου ο λόγος σίγουρα δεν είναι απλό Φ, εφόσον υπάρχει ο υποτυπώδης οριζόντιος βραχίονας στο κέντρο. Βλέποντάς το ως σύμπλεγμα, αναγνωρίζουμε σαφώς τα γράμματα Φ, Ο, Ξ, Ι, Τ, Θ, ίσως και Ε. Όσοι, λοιπόν, είναι καλοί στους συνδυασμούς (ή έχουν κάποιο σχετικό πρόγραμμα), ας ψάξουν αν σχηματίζονται λέξεις. Εγώ δεν έβγαλα τίποτε το πειστικό, μόνο την αμφισβητούμενη φράση ΞΙΦΟ(Σ) Τ(ΟΥ) ΘΕ(ΟΥ),[19] που μοναδικό υπέρ της είναι ότι ταιριάζει νοηματικά με τη διπλανή επιγραφή («και διαφθείραι...»).

Οι υπόλοιπες παραστάσεις ίσως δεν έχουν προκύψει αυθόρμητα, αλλά έχουν δευτερογενείς προσθήκες ή μετατροπές διανοητικής φύσης, οπότε μπορεί να θαυμάζουμε το αποτέλεσμα, να νιώθουμε μια συγκίνηση με τη σκέψη ότι κάποιος κάποτε βρισκόταν εδώ που βρισκόμαστε κι εμείς, όμως φαίνεται ότι δεν μπορούν να μιλήσουν στον οποιονδήποτε.

Το αστρολογικό σύμβολο του Σκορπιού (ύψος 23 εκ., αρχές καλοκαιριού 1991) έχει δίπλα του την επιγραφή ΥΝς, που είναι ο αριθμός 456 (αντιστοιχεί στη λέξη ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ).

Το σύμβολο θυμίζει το γράμμα Μ. Υπάρχουν άλλα 3 απομονωμένα Μ, διαφόρων εποχών και τεχνοτροπιών (το ένα βρίσκεται μέσα σε ρόμβο, κι αυτός μέσα σε τετράγωνο).

Υπάρχει και μια επιγραφή αποτελούμενη από τρεις λέξεις (επίσης αρχές καλοκαιριού 1991), που περιέργως δεν έχει δημοσιευτεί ακόμη. Έτσι, θα την αφήσω στην ησυχία της, αφού, κατά το δικό μου κώδικα, θα ήταν αδιακρισία εκ μέρους μου να την ανακοινώσω.[20] Απλώς, για να την "κατοχυρώσω", σημειώνω πως από τις γνωστές επιγραφές έχει δύο διαφορές: το Ε είναι σκαλισμένο με τέσσερις γραμμές αντί τριών (δηλαδή όπως στο ΚΕ της ημερομηνίας 25/8/84), ενώ το Ω είναι κανονικό, στρογγυλευτό, και στο εσωτερικό του έχει μικρό σταυρό.[21] (Όπως παρατήρησε ένας φίλος, ίσως να έχουμε κι εδώ μια αναφορά σε μαντάλα).

Μερικές απόπειρες φωτογράφισης του Ω.

Κατόπιν έχουμε χαραγμένα 3 πολύγωνα (τετράγωνο, πεντάγωνο και εξάγωνο) με μία κοινή πλευρά μήκους 68 χιλ., και δίπλα την επιγραφή ΝΕ ΩΠΗ (τέλη φθινοπώρου 1991).

Στην περίπτωση αυτή τα γράμματα προσδιορίζουν αριθμούς, 55 και 888 αντίστοιχα. Τα δε πολύγωνα με πλευρές 4, 5, 6 μάλλον παραπέμπουν στον αριθμό ΥΝς (456) δίπλα στο σύμβολο του Σκορπιού. Ο αριθμός 55 αντιστοιχεί στη λέξη ΕΝ που είναι η φιλοσοφική θεώρηση του Θεού, από τον οποίο τα πάντα προέρχονται και εντός του οποίου υπάρχουν. Ο δε 888 είναι αντί του ονόματος ΙΗΣΟΥΣ, (οπότε ο αριθμός 456 μπορεί να είναι αντί της λέξης ΜΗΤΗΡ).[22]