Σύμβολα Πεντέλης

Υπάρχουν, εντός και εκτός της σπηλιάς, αρκετά σκαλίσματα που δε συνδέονται με τα λαξεύματα και τις επιγραφές, αλλά παρουσιάζουν το δικό τους ενδιαφέρον. Ας δούμε μερικά.

Λίγες δεκάδες μέτρα από τη σπηλιά, στη βάση του εξωτερικού κάθετου βράχου, βρίσκεται σκαλισμένο ένα βέλος με κατεύθυνση προς τα πάνω.

Το πιθανότερο είναι ότι σκαλίστηκε από αναρριχητές, προκειμένου να μαρκάρει κάποια σχετική διαδρομή. Από την άλλη, το βέλος αυτό είναι πολύ δυσδιάκριτο για τέτοιου είδους σημάδι (πρέπει να ξέρεις που βρίσκεται για να το... βρεις) και εντοπίζεται λίγο πιο χαμηλά και αριστερά από το "Φ" του λαξεύματος 2. Παρόλα αυτά, θεωρούμε, όπως είπαμε, πιθανότερο να αποτελεί έργο αναρριχητών.

Ένα άλλο βέλος, με κατεύθυνση προς τα κάτω, σκαλίστηκε στο αριστερό τοίχωμα της σπηλιάς τον χειμώνα του 1995.

Λίγες εβδομάδες αργότερα, δημιουργήθηκε κάτω από αυτό, και υπό παράξενες συνθήκες, μία μεγάλη εκσκαφή (κατά τον «ΠΑΡ'ΕΙΚΟΣ», που επίσης παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα στη σπηλιά την περίοδο εκείνη, οι εργασίες είχαν ξεκινήσει ήδη όταν σκαλίστηκε το βέλος).

Η κυρίως εκσκαφή ολοκληρώθηκε μέσα σε λίγες νύχτες, ενώ ένα περιπολικό της αστυνομίας που διανυκτέρευε εκείνον τον καιρό στην αρχή του χωματόδρομου προς τη σπηλιά δεν άφηνε κανέναν να περάσει. Στη σχετική ιστορία έχουμε αναφερθεί και αλλού.

Ένα ανεπαίσθητου μειδιάματος πρόσωπο βρίσκεται λαξευμένο λίγο έξω από τη σπηλιά.

Δείχνει πολύ παλιό. Δε θα μάθουμε ποτέ ποιος το λάξευσε, πότε και γιατί.

Για έναν άγγελο, ωστόσο, που και αυτός βρίσκεται σκαλισμένος λίγο έξω από τη σπηλιά, ο δημιουργός φρόντισε να αφήσει, εκτός από το όνομα του, και την ημερομηνία σκάλισης: 9/3/1947.

Περνώντας στο εσωτερικό της σπηλιάς, συναντάμε έναν πελαργό, σκαλισμένο στο δυτικό τοίχωμα.

Μοιάζει να βρίσκεται εκεί από πολύ παλιά, ίσως αιώνες τώρα. Η επιφάνεια του βράχου έχει φθαρεί, ωστόσο διακρίνεται πάνω από τον πελαργό και ένα πρόσωπο με παράξενα χαρακτηριστικά.

Η «φτερωτή παρουσία», την οποία αποτυπώνουν οι δύο τελευταίες παραστάσεις, ο άγγελος και ο πελαργός δηλαδή, θυμίζει ένα αλληγορικό απόσπασμα του Δ. Καμπούρογλου, σχετικό με τη σπηλιά (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ):

Τα μάτια σου έχουν συνειθίση πλέον, και τώρα θα ιδής εις το βάθος το πρόσωπον σου ξάστερα, μέσα εις την στερνίτσα με το «αθάνατο νερό».

Όταν το παραμύθι ήτον ιστορία, από εκεί έπιναν αι ωραίαι Νύμφαι της Σπηληάς του Πεντελικού· και όταν ετράπησαν εις φυγήν εις την θέαν του πρώτου Ασκητού, εξηκολούθησε να πίνη αυτός από το ίδιο νερόν που είχαν ακουμπήση της Νύμφης τα χειλάκια.

Πόσες μετάνοιες να έκαμεν ο Ασκητής αυτός, δια να φύγη ο πειρασμός των ωραίων οπτασιών, τας οποίας ενόμιζεν, ότι τους τας στέλνει ο Διάβολος, ενώ του τας διωχέτευεν εις το αίμα του το μαγεμένον αυτό της σπηληάς νερόν!

Και οι συνάδελφοι του Ασκηταί, δεν ημπορούσαν να καταλάβουν, γιατί, αντί να γεράζη όλο και ξανάνειωνε. Τόσον, που ελησμόνησε και ο ίδιος τα χρόνια του, και ακόμη ίσως θα ζούσε, αν μια νύκτα, θέλοντας να πιάση έναν αετό που εφώληαζε ψηλά στο βράχο, για να κάμη το φτερό του κοντύλι να γράψη της αμαρτίες του, δεν έπεφτε να σκοτωθή.

Και ένας μικρός βοσκός, το πρωί που ηύρε σφιχταγκαλιασμένους και σκοτωμένους τον Ασκητή και τον Αετό, έθαψε τον Ασκητή και με το φτεροκόκκαλο του Αετού έκαμε σουραύλι.

Επιστρέφοντας στα λαξεύματα και τις επιγραφές, το κεντρικό θέμα της ενότητας, είναι καιρός για μια συνολική συζήτηση, μαζί με κάποιες απαντήσεις.

Το ερώτημα αυτό μπορεί να απαντηθεί με ικανοποιητική ακρίβεια.

Στην παραπάνω φωτογραφία, που τραβήχτηκε την άνοιξη του 1990, αποτυπώνεται το λάξευμα 6, ημιτελές. Σημειωτέον ότι την εποχή εκείνη το εν λόγω λάξευμα ήταν καλά κρυμμένο στο κοίλωμα που το φιλοξενεί. Η πυρκαγιά του 1998 άλλαξε τη διαμόρφωση της περιοχής (πεύκα κάηκαν, βράχια μετατοπίστηκαν), με αποτέλεσμα το λάξευμα να είναι πλέον εύκολα ορατό από απόσταση. Με την εξαίρεση του λαξεύματος 1 και της επιγραφής 35 (τα είχαμε πρωτοδεί το 1989), όλα τα υπόλοιπα λαξεύματα και επιγραφές είναι μεταγενέστερα.

Σε γενικές γραμμές, η δραστηριότητα λάξευσης των έργων που μας απασχολούν ξεκίνησε στα μέσα προς τέλη της δεκαετίας του 1980, και διακόπηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Τουλάχιστον φαίνεται ότι διακόπηκε, γιατί δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο άλλα έργα να λαξεύτηκαν ή και να λαξεύονται ακόμα, είτε σε σημεία πιο απόμερα είτε σε διαφορετικές περιοχές του βουνού. Θεωρούμε, ωστόσο, το ενδεχόμενο αυτό μη πιθανό. Πιθανή, αντιθέτως, θεωρούμε τη μελλοντική ανακάλυψη νέων λαξευμάτων, δημιουργημένων από διαφορετικούς ανθρώπους.

Το ζήτημα της ταυτότητας των λαξευτών μάς είχε απασχολήσει από την ανακάλυψη των πρώτων ακόμα λαξευμένων συμβόλων. Και, στην προσπάθεια μας να καταλήξουμε σε κάποια απάντηση, είχαμε επεξεργαστεί διάφορες θεωρίες, βασισμένες σε πλήθος υποθέσεων.

Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι μία τελικά από εκείνες τις θεωρίες να επαληθευτεί.

Τον καιρό που αποκτήσαμε πλήρη εικόνα για τα λαξεύματα, θυμηθήκαμε μία επιγραφή με δύο ονοματεπώνυμα, η οποία είχε εμφανιστεί σε κομμάτι βράχου έξω από τη σπηλιά το 1990 – εποχή κατά την οποία η δραστηριότητα λάξευσης των συμβόλων βρισκόταν σε εξέλιξη.

Εκείνο που μας είχε κάνει εντύπωση, πέραν της χρονικής συνάφειας, ήταν ότι το πέτρωμα είχε επιπεδωθεί πριν σκαλιστεί, η δε τεχνική σκάλισης ήταν άρτια, συγκρινόμενη με τα συνήθη χαράγματα των διαφόρων επισκεπτών. Γεγονός που σήμαινε ότι εκείνος που είχε σκαλίσει τα ονοματεπώνυμα είχε μαζί του εργαλεία γι' αυτή τη δουλειά, και δεν ήταν άπειρος στη χρήση τους. Επιπλέον, η κουκίδα στο κέντρο του κύκλου, προκειμένου να σχηματιστεί το αρχικό "Θ" του δεύτερου ονόματος, ταυτιζόταν με την αντίστοιχη τεχνοτροπία στο πρώτο σύμβολο του cartouche του Ραμσή (επιγραφή 42), αλλά και στο "Ο" του "ΕΩΣ ΠΟΤΕ" (επιγραφή 39). Είχαμε σκεφτεί, λοιπόν, ότι ο Β.Μ. και ο Θ.Μ. –ειδικά ο δεύτερος– ήταν πιθανώς δύο από τους λαξευτές των συμβόλων και των επιγραφών. Όμως, ελλείψει περαιτέρω επιβεβαιωτικών στοιχείων, η υπόθεση αυτή παρέμενε, ακριβώς, μία υπόθεση ανάμεσα σε διάφορες άλλες.

Ήταν το φθινόπωρο του 2010, όταν, χαζεύοντας φωτογραφίες από την Πεντέλη που μας είχε παραχωρήσει κάποιος φίλος, προσέξαμε σε μία κάτι που επιβεβαίωνε τις παραπάνω υποψίες κατά τρόπο που δεν άφηνε αμφιβολίες. Η φωτογραφία αποτύπωνε τρία σκαλισμένα ονόματα στην περιοχή Πίριζα της Πεντέλης, κάπου δύο χιλιόμετρα από τη σπηλιά. Σε επόμενη «αυτοψία», εντοπίσαμε το σημείο.

Στα σκαλίσματα αυτά, λοιπόν, έχουμε πάνω–πάνω και πάλι το επώνυμο του Θ.Μ., μαζί με το αρχικό του μικρού του ονόματος, που τη φορά αυτή, σχεδιαστικά, ταυτίζεται απολύτως με το ημιτελές λάξευμα 28. Αλλά, και αρκετά από τα γωνιώδη, αρχαιοπρεπή γράμματα ταυτίζονται με τα αντίστοιχα τους στις επιγραφές. Για παράδειγμα, το αρχικό "Μ" του επωνύμου του Θ.Μ. είναι όμοιο με τα "Μ" των επιγραφών "ΜΑΡΑΝ ΑΘΑ" και "ΑΤΑΦΟ ΣΩΜΑ ΘΑΜΜΕΝΗ ΨΥΧΗ..." (επιγραφές 37 και 40), ενώ το αρχικό "Π" του δεύτερου επωνύμου είναι πανομοιότυπο με τα "Π" του "ΕΩΣ ΠΟΤΕ" (επιγραφή 39) και του "ΑΤΑΦΟ ΣΩΜΑ ΘΑΜΜΕΝΗ ΨΥΧΗ...".

Υπάρχει και ένα άλλο σκάλισμα παραδίπλα, το οποίο αποκλείει κάθε –εξαιρετικά ακραίο, ούτως ή άλλως– ενδεχόμενο συμπτώσεων. Πρόκειται για τα αρχικά Θ.Μ. και πάλι, συνοδευόμενα από έναν ακόμα σταυρό.

Γενικά, ο Θ.Μ. συνήθιζε να αφήνει αποτυπώσεις των αρχικών του. Έτσι, έχουμε διασκορπισμένα, το μεν "Θ" στο ημιτελές λάξευμα 28, (επίσης, στο πέμπτο γράμμα του "ΕΩΣ ΠΟΤΕ", με το "Ο" που φέρει κουκίδα στο κέντρο – επιγραφή 39), το δε "Μ" στο λάξευμα 21, σχεδιασμένο ώστε να σχηματίζει και το σύμβολο του ζωδίου του σκορπιού – το ζώδιο πιθανότατα του Θ.Μ. Αλλά, και στο cartouche του Ραμσή (επιγραφή 42), για το οποίο αναρωτηθήκαμε πριν τι δουλειά έχει σκαλισμένο στους βράχους της Πεντέλης, τα δύο πρώτα σύμβολα, πέραν των νοημάτων τους στην αρχαία αιγυπτιακή γραφή, σχηματίζουν και πάλι τα αρχικά "Θ" και "Μ". Ένα άτυπο "Μ" σχηματίζουν και τα δύο «μπαστουνάκια» στο τέλος, οπότε η επιγραφή μπορεί εναλλακτικά να διαβαστεί ως "Θ ΙΧ Μ", με το μονόγραμμα του Ιησού Χριστού μεταξύ των αρχικών.

Κατόπιν όλων αυτών, γίνεται φανερό ότι ο Θ.Μ. υπήρξε ο βασικός τουλάχιστον από τους λαξευτές της Πεντέλης. Και λέμε τουλάχιστον, γιατί δεν αποκλείεται να υπήρξε ο μοναδικός λαξευτής. Με βάση, ωστόσο, ορισμένες διαφορές στις σχεδιαστικές λεπτομέρειες μεταξύ των επιγραφών, αλλά και δεδομένου ότι το όνομα του Θ.Μ. συνοδεύεται από άλλα ονόματα, τόσο στο σκάλισμα έξω από τη σπηλιά όσο και σε εκείνο της Πίριζας, θεωρούμε πιθανότερο η λάξευση των συμβόλων και των επιγραφών στην Πεντέλη να υπήρξε δραστηριότητα ομαδική. Πάλι, ίσως οι όποιοι σύνοδοί του Θ.Μ. να τον συντρόφευαν απλώς, δίχως να λαξεύουν οι ίδιοι.

Από όσα έχουμε πει ως εδώ, αλλά και από άλλες παρατηρήσεις, προκύπτουν τα εξής:

● Υπάρχει ένα σαφές χριστιανικό υπόβαθρο πίσω από τα λαξεύματα και τις επιγραφές.

Οι πολυάριθμοι σταυροί, η προέλευση και το περιεχόμενο των περισσότερων επιγραφών, αλλά και ο ιχθύς, που βρίσκεται σκαλισμένος τόσο σχηματικά όσο και συμβολικά, δεν αφήνουν αμφιβολίες για την παραπάνω διαπίστωση. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έως και τα μέσα της δεκαετίας του 2000, ένας σταυρός, φτιαγμένος από μικρές πέτρες, βρισκόταν σχηματισμένος σε κάποιο σημείο του βουνού. Παρότι τα καιρικά φαινόμενα (βροχές, χιόνια) αλλά και ορισμένοι από τους διαβάτες μετακινούσαν κατά καιρούς τις πέτρες αυτές (ενίοτε εσκεμμένα, αλλάζοντας τη φορά του σταυρού), ο σταυρός πάντοτε αποκαθιστόταν σε σύντομο χρονικό διάστημα, και οι πέτρες τοποθετούνταν ξανά στις θέσεις τους από κάποιον.

1990

2004

Το γεγονός αυτό υποδηλώνει τη συχνή διέλευση του ατόμου αυτού (ή αυτών – πιθανώς επρόκειτο για περισσότερα του ενός άτομα) από το συγκεκριμένο σημείο, και πιστεύουμε, δίχως να είμαστε βέβαιοι, ότι και ο πέτρινος σταυρός αποτελούσε έργο των ίδιων ανθρώπων που λάξευσαν τα διάφορα σύμβολα και επιγραφές.

● Διακρίνεται μία «θεοσοφική» χροιά στα συγκεκριμένα λαξεύματα.

Ο όρος θεοσοφική χρησιμοποιείται σε εισαγωγικά ελλείψει ακριβέστερου προσδιορισμού. Το Φ και οι συμβολισμοί του είχαν, από τα αρχαία ακόμα χρόνια, υιοθετηθεί και αναμιχθεί με τις δοξασίες διαφόρων θρηκευτικο–φιλοσοφικών συστημάτων. Οι Γνωστικοί, μεταξύ πολλών άλλων, απετέλεσαν ίσως τη χαρακτηριστικότερη ομάδα, καθώς προσέδωσαν στη χρυσή τομή βαθιά θεολογικά νοήματα, μέσα στο όλο δαιδαλώδες τους σύστημα μυστικιστικών–θεολογικών συμβολισμών. Πολλά από τα λαξευμένα σύμβολα, όπως π.χ. η παλάμη, η σπείρα, το κλειδί, και το τρίγωνο με τον ιχθύ–οφθαλμό στο κέντρο, ενσωματώνουν μία αντίστοιχη φιλοσοφική–εσωτεριστική συμβολικότητα, μακράν του χαρακτήρα των επίσημων χριστιανικών δογμάτων.

● Κατ' επέκταση του συμβολικού τους περιεχόμενου, τα λαξεύματα ίσως χρησιμοποιήθηκαν, είτε εξαρχής είτε στην πορεία, και για τελετουργικούς σκοπούς.

Πολλά, μάλλον τα περισσότερα από τα λαξεύματα και τις επιγραφές, δημιουργήθηκαν σε ερημικά κοιλώματα, όπου οι συγκεντρώσεις ολιγάριθμων ομάδων ανθρώπων δε θα μπορούσαν να γίνονται εύκολα αντιληπτές. Στους χώρους αυτούς έχουν βρεθεί κατά καιρούς ποικίλα ίχνη και υπολείμματα, τα οποία, όμως, μάλλον μπερδεύουν τα πράγματα παρά τα ξεδιαλύνουν. Αυτό που φαίνεται να συνέβαινε είναι ότι στα συγκεκριμένα κοιλώματα συγκεντρώνονταν και άλλοι, άσχετοι με τη λάξευση των συμβόλων, χρησιμοποιώντας τα για τις δικές τους συνάξεις. Έτσι, γίνεται δύσκολο να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα για τις πρακτικές της ομάδας που δημιούργησε τα λαξεύματα.

Πάντως, είχαμε δει από μακριά λάμψεις φλόγας μέσα στη νύχτα, προερχόμενες από τους χώρους για τους οποίους συζητάμε. Όπως είχαμε συναντήσει αποκαΐδια και σε έναν τυμβοειδή βωμίσκο, ο οποίος είχε κτιστεί στο εσωτερικό της σπηλιάς τον χειμώνα του 1995.

Ο βωμός αυτός διαλύθηκε σταδιακά κατά τη διάρκεια του χειμώνα (οι παραπάνω φωτογραφίες τραβήχτηκαν μεσούσης της διαδικασίας αυτής). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, σαν κατασκευή, δεν αποτελούσε έναν απλό λίθινο σωρό, αλλά οι πέτρες είχαν επιλεγεί και δουλευτεί ώστε να συνταιριάζουν πολύ καλά μεταξύ τους (αυτό διακρίνεται καθαρότερα στην πρώτη παραπάνω φωτογραφία). Θεωρούμε πιθανό ο συγκεκριμένος βωμός, όπως και κάποιοι πύργοι από μαρμαρόπλακες, τους οποίους συναντούσαμε το 1989–90 στα πλάγια του χωματόδρομου που οδηγεί στη σπηλιά, να ήταν έργο των ίδιων ανθρώπων που λάξευσαν και τα σύμβολα (μιας και αναφερθήκαμε στο συγκεκριμένο θέμα, στις ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2007 γίνεται αναφορά σε μία ακόμα κατηγορία λίθινων κατασκευών, οι οποίες πιθανώς σχετίζονταν επίσης με τους λαξευτές).

● Υπάρχει μία «αστρονομικού περιεχομένου» παράμετρος στη λάξευση των συμβόλων και των επιγραφών.

Και πάλι, ο χαρακτηρισμός τίθεται σε εισαγωγικά, ελλείψει καταλληλότερου όρου. Λέγοντας αστρονομικού περιεχομένου, δεν αναφερόμαστε τόσο στο γεγονός ότι ορισμένα από τα λαξεύματα φέρουν αστρονομικούς ή αστρολογικούς συμβολισμούς· υπάρχει μία άλλη, πολύ πιο ειδική λεπτομέρεια. Συγκεκριμένα, όλα τα σύμβολα, εκτός του σταυρού 16 που κοιτάζει προς τα δυτικά, έχουν λαξευτεί ώστε να είναι στραμμένα προς ανατολικές κατευθύνσεις. Το ίδιο ισχύει και για τις επιγραφές, πλην της 36 (ΚΑΙ ΔΙΑΦΘΕΙΡΑΙ ΤΟΥΣ ΔΙΑΦΘΕΙΡΑΝΤΑΣ ΤΗΝ ΓΗΝ), η οποία είναι στραμμένη κατά ελάχιστες μοίρες δυτικά.

Με τον προσδιορισμό «ανατολικές κατευθύνσεις», δεν εννοούμε ότι τα λαξεύματα είναι στραμμένα ακριβώς προς την Ανατολή, αλλά ότι κοιτούν προς το ανατολικό τόξο του ορίζοντα. Για την ακρίβεια, τα περισσότερα κοιτούν προς τα νοτιοανατολικά. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι ο γεωγραφικός άξονας Ανατολής–Δύσης, αυτός δηλαδή που δείχνουν οι πυξίδες, διαφέρει από τον άξονα της ανατολής και της δύσης του Ηλίου. Το τόξο που διαγράφει ο Ήλιος στον ουρανό εξαρτάται από το ακριβές σημείο παρατήρησης στην υδρόγειο, αλλά και από την εποχή του έτους. Μονάχα κατά τις ισημερίες –21η Μαρτίου και 21η Σεπτεμβρίου– ο Ήλιος ανατέλλει από την κατεύθυνση της γεωγραφικής Ανατολής και δύει στην κατεύθυνση της γεωγραφικής Δύσης. Όλες τις υπόλοιπες μέρες του έτους ο Ήλιος ανατέλλει και δύει με απόκλιση αρκετών συνήθως μοιρών –που φτάνει στο μέγιστο της κατά τα ηλιοστάσια– σε σχέση με τη γεωγραφική Ανατολή και Δύση.

Συμπερασματικά, αν και, όπως είπαμε, το βασικό υπόβαθρο πίσω από τα λαξεύματα είναι χριστιανικού χαρακτήρα, οι φερόμενοι συμβολισμοί παραπέμπουν σε ένα ασυνήθιστο κράμα θεολογικών δοξασιών, φιλοσοφικών συσχετισμών και κοσμολογικών νοημάτων, πολύ πέρα από το υπόβαθρο αυτό. Ειδικά οι συσχετισμοί του Φ, υφασμένοι στο διάβα αιώνων ανθρώπινης αναζήτησης, προσδίδουν στα λαξεύματα μια συμβολιστική που υπερβαίνει τα θέματα και τα σχήματα τους, παραπέμποντας περισσότερο στην τέχνη της αλληγορίας παρά σε εκείνη της γλυπτικής. Και, στην περίπτωση των λαξευμάτων, οι αλληγορίες είναι πολυσύνθετες αλλά και στοιχειώδεις ταυτόχρονα, όπως τελικά συμβαίνει με τις εκφάνσεις κάθε γνήσιας εσωτερικής αναζήτησης.

Μιλώντας, πάντως, περί "Φ", και πέραν όλων όσων είδαμε, φαίνεται ότι η Πεντέλη, και η σπηλιά ειδικότερα, διατηρούσε από παλιά μια ιδιαίτερη σχέση με το συγκεκριμένο γράμμα του αλφαβήτου. Πρόκειται για μια παράπλευρη, μπερδεμένη ιστορία, το νήμα της οποίας χάνεται στο βάθος του χρόνου.

Κάπου στο εσωτερικό της σπηλιάς υπάρχει σκαλισμένο ένα "Φ".

Είναι παλιό σκάλισμα – σίγουρα πολλών δεκαετιών παλιό. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει κατ' ανάγκη και κάτι το ιδιαίτερο. Το "Σ", άλλωστε, που υπάρχει σκαλισμένο λίγο πιο μπροστά, δείχνει ότι τα δύο αυτά γράμματα πιθανότατα αντιστοιχούσαν στα αρχικά απλώς κάποιου ονόματος. Πράγματι, ωστόσο μερικά εκατοστά ψηλότερα, ανάμεσα σε διάφορα μεταγενέστερα σκαλίσματα, υπάρχει και ένα δεύτερο, μοναχικό "Φ", το οποίο μετά βίας διακρίνεται πλέον. Και το "Φ" αυτό είναι αιώνων παλιό.

Αυτά όλα, όμως, αποτελούν, όπως είπαμε, μέρος μιας άλλης ιστορίας.

Τα σκαλισμένα σύμβολα της Πεντέλης (μέρος Γ')