Σύμβολα Πεντέλης

Ως εδώ είδαμε έργα –λαξεύματα και επιγραφές– που, πλην των πέντε «αμφίβολης πατρότητας», δημιουργήθηκαν όλα, πέρα από κάθε αμφιβολία, από την ίδια ομάδα ανθρώπων. Υπάρχουν, ωστόσο, εντός και εκτός της σπηλιάς και αρκετά άλλα, σύγχρονα ή παλαιότερα σκαλίσματα, τα οποία, αν και δεν έχουν άμεση σχέση με τα προηγούμενα, αξίζουν αναφοράς. Ενδεικτικά, λοιπόν, ας δούμε μερικά από αυτά.

Μερικές δεκάδες μέτρα έξω από τη σπηλιά, στη βάση του κάθετου βράχου, βρίσκεται σκαλισμένο ένα βέλος με φορά προς τα άνω.

Το πιθανότερο είναι ότι δημιουργήθηκε από αναρριχητές, προκειμένου να μαρκάρει κάποια σχετική διαδρομή. Από την άλλη, το βέλος αυτό είναι πολύ δυσδιάκριτο για τέτοιου είδους σημάδι (πρέπει να ξέρεις που βρίσκεται για να το... βρεις) και εντοπίζεται λίγο πιο χαμηλά και αριστερά από το "Φ" του λαξεύματος 2. Παρόλα αυτά, θεωρούμε, όπως είπαμε, ως πιθανότερο το συγκεκριμένο βέλος να σκαλίστηκε από αναρριχητές.

Ένα άλλο βέλος, με φορά προς τα κάτω, σκαλίστηκε στο εσωτερικό της σπηλιάς τον χειμώνα του 1995.

Λίγες εβδομάδες αργότερα ανοίχτηκε κάτω ακριβώς από το σημάδι αυτό, και υπό παράξενες συνθήκες, ένας μεγάλος λάκκος (κατά τον «ΠΑΡ'ΕΙΚΟΣ», που επίσης παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα στη σπηλιά την περίοδο εκείνη, οι εργασίες είχαν ήδη ξεκινήσει όταν σκαλίστηκε το βέλος).

Η κυρίως εκσκαφή ολοκληρώθηκε μέσα σε λίγες νύχτες, ενώ ένα περιπολικό της αστυνομίας που διανυκτέρευε τον καιρό εκείνο στην αρχή του χωματόδρομου που οδηγεί στη σπηλιά δεν επέτρεπε σε κανέναν να πλησιάσει σε αυτή κατά τις νυκτερινές ώρες. Στη σχετική ιστορία αναφερθήκαμε και αλλού.

Ένα ανεπαίσθητου μειδιάματος πρόσωπο βρίσκεται λαξευμένο λίγο έξω από τη σπηλιά.

Σαν λάξευμα, δείχνει πολύ παλιό. Δε θα μάθουμε ποτέ ποιος το λάξευσε, πότε και γιατί.

Για έναν άγγελο, ωστόσο, που και αυτός βρίσκεται σκαλισμένος λίγο έξω από τη σπηλιά, ο δημιουργός φρόντισε να αποτυπώσει, εκτός από το όνομα του, και την ημερομηνία σκάλισης: 9/3/1947.

Περνώντας στο εσωτερικό της σπηλιάς, συναντάμε έναν πελαργό, σκαλισμένο στο δυτικό τοίχωμα.

Μοιάζει να βρίσκεται εκεί από πολύ παλιά – ίσως αιώνες τώρα. Η επιφάνεια του βράχου έχει φθαρεί, διακρίνεται ωστόσο και ένα πρόσωπο, σκαλισμένο αμέσως πάνω από τον πελαργό.

Τα χαρακτηριστικά του προσώπου αυτού είναι αρκετά παράξενα (η φωτογραφία δεν αποδίδει πλήρως την εικόνα) και δε δικαιολογούνται από μόνη την αλλοίωση του βράχου.

Η «φτερωτή παρουσία», την οποία αποτυπώνουν τα δύο τελευταία σχέδια, ο άγγελος και ο πελαργός δηλαδή, θυμίζει ένα αλληγορικό απόσπασμα του Δ. Καμπούρογλου (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ), σχετικό με τη σπηλιά:

Εις το βάθος (της σπηλιάς) υπάρχει μια μικρά τοξοειδής οπή και μερικά μαρμάρινα σκαλοπάτια (εννοεί το τριγωνικό τούνελ που οδηγεί στη «λιμνούλα»).

Τα μάτια σου έχουν συνειθίση πλέον, και τώρα θα ιδής εις το βάθος το πρόσωπον σου ξάστερα, μέσα εις την στερνίτσα με το «αθάνατο νερό».

Όταν το παραμύθι ήτον ιστορία, από εκεί έπιναν αι ωραίαι Νύμφαι της Σπηληάς του Πεντελικού· και όταν ετράπησαν εις φυγήν εις την θέαν του πρώτου Ασκητού, εξηκολούθησε να πίνη αυτός από το ίδιο νερόν που είχαν ακουμπήση της Νύμφης τα χειλάκια.

Πόσες μετάνοιες να έκαμεν ο Ασκητής αυτός, δια να φύγη ο πειρασμός των ωραίων οπτασιών, τας οποίας ενόμιζεν, ότι τους τας στέλνει ο Διάβολος, ενώ του τας διωχέτευεν εις το αίμα του το μαγεμένον αυτό της σπηληάς νερόν!

Και οι συνάδελφοι του Ασκηταί, δεν ημπορούσαν να καταλάβουν, γιατί, αντί να γεράζη όλο και ξανάνειωνε. Τόσον, που ελησμόνησε και ο ίδιος τα χρόνια του, και ακόμη ίσως θα ζούσε, αν μια νύκτα, θέλοντας να πιάση έναν αετό που εφώληαζε ψηλά στο βράχο, για να κάμη το φτερό του κοντύλι να γράψη της αμαρτίες του, δεν έπεφτε να σκοτωθή.

Και ένας μικρός βοσκός, το πρωί που ηύρε σφιχταγκαλιασμένους και σκοτωμένους τον Ασκητή και τον Αετό, έθαψε τον Ασκητή και με το φτεροκόκκαλο του Αετού έκαμε σουραύλι.

Η αίσθηση και οι ήχοι που δημιουργούν την εντύπωση ενός πελώριου ιπτάμενου «κάτι» έχουν αναφερθεί επανειλημμένως από επισκέπτες της σπηλιάς, με αξιοσημείωτες μάλιστα ομοιότητες σε κάποιες επιμέρους λεπτομέρειες μεταξύ των διηγήσεων.

Παλαβομάρες και φαντασιοπληξίες, θα σκεφτείτε.

Πράγματι, ακούγεται σαν σαχλή ιστορία φαντασμάτων.

Η ενότητα αυτή είναι αφιερωμένη στα «λαξεύματα» και τις επιγραφές, στα έργα δηλαδή που έχουν δημιουργηθεί όλα από την ίδια ομάδα ανθρώπων, κατά μήκος χονδρικά, όπως είπαμε, μίας διαδρομής με κατάληξη τη σπηλιά.

Το ερώτημα αυτό μπορεί να απαντηθεί με ικανοποιητική ακρίβεια.

Στην παραπάνω φωτογραφία, που τραβήχτηκε την άνοιξη του 1990, απεικονίζεται το λάξευμα 6, ημιτελές. Να σημειώσουμε εδώ ότι την εποχή εκείνη το εν λόγω λάξευμα ήταν καλά κρυμμένο σε κάποιο κοίλωμα της Πεντέλης. Η πυρκαγιά του 1998 άλλαξε τη διαμόρφωση του κοιλώματος αυτού (πεύκα κάηκαν, κομμάτια βράχου μετατοπίστικαν), με αποτέλεσμα στις μέρες μας το λάξευμα να είναι πλέον εύκολα ορατό από απόσταση. Το σύνολο σχεδόν των επιγραφών και των λαξευμάτων είναι μεταγενέστερα του. Το λάξευμα 1 και η επιγραφή 35 προϋπήρχαν (τα είχαμε πρωτοδεί το 1989).

Σε γενικές γραμμές, η δραστηριότητα λάξευσης των έργων που μας απασχολούν ξεκίνησε στα μέσα προς τέλη της δεκαετίας του 1980 και διακόπηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Τουλάχιστον φαίνεται ότι διακόπηκε, γιατί δεν μπορεί να αποκλειστεί εντελώς το ενδεχόμενο άλλα έργα να λαξεύτηκαν ή και να λαξεύονται ακόμα, είτε σε σημεία πιο απόμερα, είτε σε διαφορετικές, απομακρυσμένες περιοχές του βουνού. Θεωρούμε, ωστόσο, το ενδεχόμενο αυτό αρκετά απίθανο. Πιθανό, αντιθέτως, θεωρούμε το να αποκαλυφθούν μελλοντικά νέα λαξεύματα, δημιουργημένα όμως από διαφορετικούς λαξευτές.

Το ζήτημα της ταυτότητας των λαξευτών μάς είχε απασχολήσει, όπως είναι φυσικό, από την ανακάλυψη των πρώτων ακόμα λαξευμένων συμβόλων. Και, στην προσπάθεια μας να καταλήξουμε σε κάποια απάντηση, είχαμε επεξεργαστεί διάφορες θεωρίες, βασισμένες σε πληθώρα υποθέσεων.

Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι τελικά μία από εκείνες τις θεωρίες να επιβεβαιωθεί.

Τον καιρό που αποκτήσαμε πλήρη εικόνα για τα λαξεύματα, και άρχισαν να μας απασχολούν έντονα τα ερωτήματα γύρω από αυτά, θυμηθήκαμε μία επιγραφή με δύο ονοματεπώνυμα, η οποία είχε εμφανιστεί σε κομμάτι βράχου έξω από τη σπηλιά το 1990 – μια εποχή κατά την οποία η δραστηριότητα λάξευσης των συμβόλων βρισκόταν σε εξέλιξη.

Εκείνο που μας είχε κάνει εντύπωση, πέραν της χρονικής ταύτισης, ήταν ότι το πέτρωμα είχε πρώτα επιπεδωθεί και έπειτα σκαλιστεί, η δε ποιότητα του σκαλίσματος ήταν άρτια, συγκρινόμενη τουλάχιστον με τα συνήθη χαράγματα και σκαλίσματα των διαφόρων επισκεπτών. Γεγονός που σήμαινε ότι εκείνος που είχε σκαλίσει τα ονοματεπώνυμα είχε μαζί του εργαλεία γι' αυτή τη δουλειά, και δεν ήταν άπειρος στη χρήση τους. Επιπλέον, η κουκίδα στο κέντρο του κύκλου, ώστε να σχηματίζεται το αρχικό "Θ" του δευτέρου ονόματος, ταυτιζόταν με τον αντίστοιχο συνδυασμό στο πρώτο σύμβολο του cartouche του Ραμσή (επιγραφή 42), αλλά και στο "Ο" του "ΕΩΣ ΠΟΤΕ" (επιγραφή 39). Είχαμε σκεφτεί, λοιπόν, ότι ο Β.Μ. και ο Θ.Μ. –ειδικά ο δεύτερος– ήταν πιθανώς δύο από τους λαξευτές των συμβόλων και των επιγραφών. Όμως, ελλείψει περαιτέρω επιβεβαιωτικών στοιχείων, η υπόθεση αυτή παρέμενε, ακριβώς, μία υπόθεση ανάμεσα σε διάφορες άλλες.

Ήταν το φθινόπωρο του 2010, όταν, χαζεύοντας ένα CD με φωτογραφίες από την Πεντέλη που μας είχε παραχωρήσει κάποιος φίλος, προσέξαμε μία από αυτές, η οποία επιβεβαίωνε τις προηγούμενες σκέψεις μας κατά τρόπο που δεν επιδεχόταν αμφισβήτηση. Στη φωτογραφία αποτυπώνονταν τρία σκαλισμένα ονόματα στην περιοχή Πίριζα της Πεντέλης, κάπου 2 χιλιόμετρα από τη σπηλιά. Σε επόμενη «αυτοψία» μας, εντοπίσαμε το σημείο.

Εδώ, λοιπόν, έχουμε σκαλισμένο πάνω–πάνω και πάλι το επώνυμο του Θ.Μ., μαζί με το αρχικό του μικρού του ονόματος, που τη φορά αυτή, σχεδιαστικά, ταυτίζεται απολύτως με το ημιτελές λάξευμα 28. Αλλά, και αρκετά από τα γωνιώδη, αρχαιοπρεπή γράμματα ταυτίζονται με τα αντίστοιχα τους στις επιγραφές. Για παράδειγμα, το αρχικό "Μ" του επωνύμου του Θ.Μ. είναι όμοιο με τα "Μ" των επιγραφών "ΜΑΡΑΝ ΑΘΑ" και "ΑΤΑΦΟ ΣΩΜΑ ΘΑΜΜΕΝΗ ΨΥΧΗ..." (επιγραφές 37 και 40), ενώ το αρχικό "Π" του δευτέρου επωνύμου είναι πανομοιότυπο με τα "Π" του "ΕΩΣ ΠΟΤΕ" (επιγραφή 39) και του "ΑΤΑΦΟ ΣΩΜΑ ΘΑΜΜΕΝΗ ΨΥΧΗ...".

Υπάρχει και ένα άλλο σκάλισμα παραδίπλα, το οποίο πρακτικά αποκλείει κάθε –εξαιρετικά ακραίο, ούτως ή άλλως– ενδεχόμενο συμπτώσεων. Πρόκειται για τα αρχικά Θ.Μ. και πάλι, συνοδευόμενα από έναν ακόμη σταυρό.

Φαίνεται ότι ο Θ.Μ. συνήθιζε να αφήνει αποτυπώσεις των αρχικών του και μέσω των έργων του. Έτσι, έχουμε διασκορπισμένα, το μεν "Θ" στο ημιτελές λάξευμα 28, (επίσης, στο πέμπτο γράμμα του "ΕΩΣ ΠΟΤΕ", με το "Ο" που φέρει κουκίδα στο κέντρο – επιγραφή 39), το δε "Μ" στο λάξευμα 21, σχεδιασμένο ώστε να σχηματίζει και το σύμβολο του ζωδίου του σκορπιού – το ζώδιο πιθανότατα του Θ.Μ. Αλλά, και στο cartouche του Ραμσή (επιγραφή 42), για το οποίο αναρωτηθήκαμε προηγουμένως τι δουλειά έχει σκαλισμένο στους βράχους της Πεντέλης, τα δύο πρώτα σύμβολα, πέραν των νοημάτων τους στην αρχαία αιγυπτιακή γραφή, σχηματίζουν και πάλι τα αρχικά "Θ" και "Μ".

Κατόπιν όλων αυτών, γίνεται φανερό ότι ο Θ.Μ. υπήρξε ο βασικός τουλάχιστον από τους λαξευτές της Πεντέλης. Και λέμε τουλάχιστον, γιατί δεν μπορεί να αποκλειστεί η περίπτωση να υπήρξε ο μοναδικός λαξευτής. Με βάση, ωστόσο, ορισμένες διαφορές στις σχεδιαστικές λεπτομέρειες μεταξύ των επιγραφών, αλλά και δεδομένου ότι το όνομα του Θ.Μ. συνοδεύεται και από άλλα ονόματα, τόσο στο σκάλισμα έξω από τη σπηλιά όσο και σε εκείνο της Πίριζας, θεωρούμε πιθανότερο η λάξευση των συμβόλων και των επιγραφών στην Πεντέλη να υπήρξε δραστηριότητα ομαδική. Πάλι, δεν αποκλείεται οι όποιοι σύνοδοί του Θ.Μ. να τον συντρόφευαν απλώς, δίχως να λάξευαν οι ίδιοι.

Από τα όσα έχουμε πει ως εδώ, αλλά και από άλλες παρατηρήσεις, προκύπτουν τα εξής:

● Υπάρχει ένα σαφές χριστιανικό υπόβαθρο πίσω από τα λαξεύματα και τις επιγραφές.

Οι πολυάριθμοι σταυροί, η προέλευση και το περιεχόμενο των περισσότερων επιγραφών, αλλά και ο ιχθύς, που ανευρίσκεται σκαλισμένος είτε ως σχήμα είτε ως σύμβολο, δεν αφήνουν αμφιβολίες για το παραπάνω. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έως και τα μέσα της δεκαετίας του 2000, ένας σταυρός, φτιαγμένος από μικρές πέτρες, βρισκόταν σχηματισμένος σε κάποιο σημείο του βουνού. Παρότι τα καιρικά φαινόμενα (βροχές, χιόνια) αλλά και ορισμένοι από τους διαβάτες μετακινούσαν κατά περιόδους τις πέτρες αυτές (ενίοτε επίτηδες, αλλάζοντας τη φορά του σταυρού), ο σταυρός πάντοτε αποκαθιστόταν σε σύντομο χρονικό διάστημα, και οι πέτρες ξαναέμπαιναν στις θέσεις τους από κάποιον.

1990

2004

Το γεγονός αυτό υποδηλώνει τη συχνή διέλευση του ατόμου αυτού (ή αυτών – πιθανώς επρόκειτο για περισσότερα του ενός άτομα) από το συγκεκριμένο σημείο, και πιστεύουμε, δίχως να είμαστε βέβαιοι, ότι και ο πέτρινος σταυρός αποτελούσε έργο των ίδιων ανθρώπων που λάξευσαν τα διάφορα σύμβολα και επιγραφές.

● Διακρίνεται μία έντονη «θεοσοφική» χροιά στα συγκεκριμένα λαξεύματα.

Ο όρος «θεοσοφική» περικλείεται σε ομοιωματικά επειδή δεν εκφράζει με ακρίβεια την εννοούμενη χροιά, και χρησιμοποιείται ελλείψει ακριβέστερου προσδιορισμού. Το Φ και οι συμβολισμοί του έχουν, από τα αρχαία ακόμα χρόνια, υιοθετηθεί και αναμιχθεί με τις δοξασίες διαφόρων θρηκευτικο–φιλοσοφικών συστημάτων. Οι Γνωστικοί –μεταξύ πολλών άλλων– απετέλεσαν ίσως τη χαρακτηριστικότερη περίπτωση, καθώς προσέδωσαν στη «χρυσή τομή» βαθιά θεολογικά νοήματα και προεκτάσεις, μέσα στο όλο δαιδαλώδες τους σύστημα μυστικιστικών–θεολογικών συμβολισμών. Πολλά από τα λαξευμένα σύμβολα, όπως π.χ. η παλάμη, η σπείρα, το κλειδί και το τρίγωνο με τον ιχθύ–οφθαλμό στο κέντρο του, αποπνέουν έντονα μια ανάλογη συμβολικότητα, η οποία είναι μακράν του χαρακτήρα των περισσότερων επίσημων χριστιανικών δογμάτων. (Οι κατά πολύ μεταγενέστεροι Τέκτονες υιοθέτησαν και αυτοί κάποιους από τους συμβολισμούς του Φ, προσαρμόζοντας τους στην αντίληψη τους περί «Θεού–Μεγάλου Γεωμέτρη του Σύμπαντος». Η συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, πάντως, είναι βέβαιο ότι δε σχετίζεται με τα λαξεύματα που μας απασχολούν, και αυτό προκύπτει από μια πλειάδα από λόγους, η ανάλυση των οποίων ξεφεύγει από τη συζήτηση μας.)

● Σε συνδυασμό με το συμβολικό τους περιεχόμενο, τα λαξεύματα ίσως χρησιμοποιήθηκαν, είτε εξαρχής είτε στην πορεία, και για τελετουργικούς σκοπούς.

Πολλά, μάλλον τα περισσότερα από τα λαξεύματα και τις επιγραφές, δημιουργήθηκαν σε ερημικά κοιλώματα που περιβάλλονται από βράχους, στα οποία οι συγκεντρώσεις ολιγάριθμων ομάδων ανθρώπων δε θα μπορούσαν να γίνουν εύκολα αντιληπτές. Στα συγκεκριμένα κοιλώματα έχουν βρεθεί κατά καιρούς διάφορα ίχνη και υπολείμματα, τα οποία όμως, αντί να ξεδιαλύνουν, μπερδεύουν τα πράγματα ακόμη περισσότερο. Αυτό που φαίνεται να συνέβαινε είναι ότι, εκτός των ανθρώπων που λάξευσαν τα σύμβολα, στους συγκεκριμένους χώρους συγκεντρώνονταν και άλλοι, έχοντας τους εντοπίσει και χρησιμοποιώντας τους για τις δικές τους συνάξεις. Έτσι, γίνεται δύσκολο να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα για τις συνήθειες της βασικής ομάδας, εκείνης δηλαδή που δημιούργησε τα λαξεύματα. Από διάφορες παρατηρήσεις, όμως, καθώς και από κάποια νυκτερινά συναπαντήματα στην Πεντέλη, πιστεύουμε ότι η συγκεκριμένη ομάδα, η οποία φαίνεται ότι ήταν ολιγομελής, με αριθμό που δεν ξεπερνούσε τα 5 άτομα, συγκεντρωνόταν κατά καιρούς στους χώρους των λαξευμάτων, ενδεχομένως εκτελώντας μικρές τελετουργίες ή ιεροπραξίες. Πάλι, δεν αποκλείεται υπεύθυνα για την όποια τελετουργική δραστηριότητα να ήταν άτομα άσχετα.

Πάντως, είχαμε δει από μακριά λάμψεις φλόγας μέσα στη νύχτα, προερχόμενες από τους χώρους για τους οποίους συζητάμε. Όπως είχαμε συναντήσει αποκαΐδια και σε έναν τυμβοειδή βωμίσκο, ο οποίος είχε κτιστεί στο εσωτερικό της σπηλιάς τον χειμώνα του 1995.

Ο βωμός αυτός διαλύθηκε σταδιακά κατά τη διάρκεια του χειμώνα (οι παραπάνω φωτογραφίες τραβήχτηκαν μεσούσης της διαδικασίας αυτής). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, σαν κατασκευή, δεν αποτελούσε έναν απλό λίθινο σωρό, αλλά οι πέτρες είχαν επιλεγεί και δουλευτεί ώστε να συνταιριάζουν πολύ καλά μεταξύ τους (αυτό διακρίνεται καθαρότερα στην πρώτη παραπάνω φωτογραφία). Θεωρούμε πιθανό ο συγκεκριμένος βωμός, όπως και κάποιοι πύργοι από μαρμαρόπλακες, τους οποίους συναντούσαμε το 1989–90 στα πλάγια του χωματόδρομου που οδηγεί στη σπηλιά, να ήταν έργο των ίδιων ανθρώπων που λάξευσαν και τα σύμβολα. Και, μιας και αναφερόμαστε στο συγκεκριμένο θέμα, στις ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2007 γίνεται αναφορά σε μία ακόμα κατηγορία λίθινων κατασκευών, οι οποίες πιθανώς σχετίζονταν επίσης με τους λαξευτές.

● Υπάρχει μία «αστρονομικού περιεχομένου» παράμετρος στη λάξευση των συμβόλων και των επιγραφών.

Και πάλι, ο προσδιορισμός περικλείεται σε εισαγωγικά, ελλείψει καταλληλότερου όρου. Λέγοντας «αστρονομικού περιεχομένου» δεν αναφερόμαστε τόσο στο γεγονός ότι ανάμεσα στα διάφορα λαξεύματα υπάρχουν και κάποια με αστρονομικούς ή αστρολογικούς συμβολισμούς· υπάρχει μία άλλη, πολύ πιο ειδική λεπτομέρεια. Συγκεκριμένα, όλα τα σύμβολα, εκτός του σταυρού 16 που κοιτάζει προς τα δυτικά, έχουν λαξευτεί ώστε να είναι στραμμένα προς ανατολικές κατευθύνσεις. Το ίδιο ισχύει και για τις επιγραφές, πλην της 36 (ΚΑΙ ΔΙΑΦΘΕΙΡΑΙ ΤΟΥΣ ΔΙΑΦΘΕΙΡΑΝΤΑΣ ΤΗΝ ΓΗΝ), η οποία είναι στραμμένη κατά ελάχιστες μοίρες δυτικά.

Με τον προσδιορισμό «ανατολικές κατευθύνσεις», δεν εννοούμε ότι τα λαξεύματα είναι στραμμένα ακριβώς προς την Ανατολή, αλλά ότι κοιτούν προς το ανατολικό τόξο του ορίζοντα. Για την ακρίβεια, τα περισσότερα κοιτούν προς τα νοτιοανατολικά. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι ο γεωγραφικός άξονας Ανατολής–Δύσης, αυτός δηλαδή που καταδεικνύεται από τις πυξίδες, διαφέρει από τον άξονα της ανατολής και της δύσης του Ηλίου. Το τόξο που διαγράφει ο Ήλιος στον ουρανό εξαρτάται από το ακριβές σημείο παρατήρησης του από την υδρόγειο, αλλά και από την εποχή του έτους. Μονάχα κατά τις ισημερίες –21η Μαρτίου και 21η Σεπτεμβρίου– ο Ήλιος ανατέλλει από την κατεύθυνση της γεωγραφικής Ανατολής και δύει στην κατεύθυνση της γεωγραφικής Δύσης. Όλες τις υπόλοιπες ημέρες του έτους ο Ήλιος ανατέλλει και δύει με απόκλιση αρκετών συνήθως μοιρών –που φτάνει στο μέγιστο της κατά τα ηλιοστάσια– σε σχέση με τη γεωγραφική Ανατολή και Δύση.

Συμπερασματικά, αν και, όπως είπαμε, το βασικό υπόβαθρο πίσω από τα λαξεύματα είναι χριστιανικού χαρακτήρα, οι φερόμενοι συμβολισμοί παραπέμπουν σε ένα ασυνήθιστο κράμα θεολογικών δοξασιών, φιλοσοφικών συσχετισμών και κοσμολογικών νοημάτων, πολύ πέρα από το υπόβαθρο αυτό. Ειδικά οι συσχετισμοί του Φ, υφασμένοι στο διάβα αιώνων ανθρώπινης διανόησης και αναζήτησης, προσδίδουν στα λαξεύματα μια συμβολιστική που υπερβαίνει τα θέματα και τα σχήματα τους, παραπέμποντας περισσότερο στην τέχνη της αλληγορίας παρά σε εκείνη της γλυπτικής. Και, στην περίπτωση των λαξευμάτων, οι αλληγορίες είναι πολυσύνθετες αλλά και στοιχειώδεις ταυτόχρονα, όπως τελικά συμβαίνει με τις εκφάνσεις κάθε γνήσιας εσωτερικής αναζήτησης.

Μιλώντας, πάντως, περί "Φ", και πέραν όλων όσων είπαμε ως εδώ, φαίνεται ότι η Πεντέλη, και η σπηλιά ειδικότερα, διατηρούσε από παλιά μια ιδιαίτερη σχέση με το συγκεκριμένο γράμμα του αλφαβήτου. Πρόκειται για μια παράπλευρη, μπερδεμένη ιστορία, το νήμα της οποίας χάνεται στο βάθος του χρόνου.

Κάπου στο εσωτερικό της σπηλιάς υπάρχει σκαλισμένο ένα "Φ".

Είναι παλιό σκάλισμα – σίγουρα πολλών δεκαετιών παλιό. Αυτό, βεβαίως, δε σημαίνει κατ' ανάγκη και κάτι το ιδιαίτερο. Το "Σ", άλλωστε, που υπάρχει σκαλισμένο λίγο πιο μπροστά, δείχνει ότι πιθανότατα τα δύο αυτά γράμματα αντιστοιχούσαν απλώς στα αρχικά κάποιου ονόματος. Πράγματι, ωστόσο μερικά μόλις εκατοστά παραδίπλα, ανάμεσα σε διάφορα μεταγενέστερα σκαλίσματα, υπάρχει και ένα δεύτερο, μοναχικό "Φ", το οποίο μετά βίας διακρίνεται πλέον. Και το "Φ" αυτό είναι αιώνων παλιό.

Αυτά όλα όμως αποτελούν, όπως είπαμε, μέρος μιας άλλης ιστορίας.

Τα σκαλισμένα σύμβολα της Πεντέλης (μέρος Γ')