Στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, διάσπαρτα σε ερημικές ή και δυσπρόσιτες πολλές φορές τοποθεσίες, απαντάται μία σειρά από παράξενα κατασκευάσματα, γνωστά ως «Spomenik» (σλαβική λέξη, που σημαίνει απλά «μνημείο» – «spomenici» στον πληθυντικό). Πρόκειται για ετερόκλητα ως προς το σχήμα αλλά ομοειδή σε διάθεση και αισθητική μνημεία–γλυπτά, με διαστάσεις που κυμαίνονται μεταξύ εκείνων ενός μικρού αυτοκινήτου και ενός πολυώροφου κτιρίου. Υπολείμματα ενός πρόσφατου παρελθόντος που άλλοι προσπαθούν να περισώσουν και άλλοι να διαγράψουν, τα μνημεία αυτά αποτελούν, παράλληλα, αφηγήματα ενός μέλλοντος που έμεινε ανεκπλήρωτο.

Κατασκευασμένα στην πλειονότητα τους τις δεκαετίες του 1950 και '60, τα Spomenik έχουν περάσει στη συλλογική μνήμη ως έργα του Γιόσιπ Μπροζ Τίτο, ηγέτη των Γιουγκοσλάβων Παρτιζάνων αρχικά, και προέδρου της Γιουγοσλαβίας μετέπειτα (από τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι το θάνατο του, το 1980). Κοινή πεποίθηση αποτελεί ότι τα μνημεία αυτά ανεγέρθηκαν προκειμένου να τιμήσουν την αντίσταση του γιουγκοσλαβικού λαού στους Ναζί κατά τον Β' Π.Π. Η εικόνα αυτή, ωστόσο, δεν είναι απόλυτα ακριβής.

Είναι γεγονός ότι το 1948, αμέσως μετά το ρήγμα που επήλθε μεταξύ Ρωσίας και Γιουγκοσλαβίας, κατόπιν της άρνησης του στρατάρχη Τίτο να προσδέσει την τελευταία στο άρμα της ΕΣΣΔ ("Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών"), υπήρξε ανάγκη, εκτός από πολιτική, και για μία πολιτιστική αυτονόμηση της νεοσύστατης τότε Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας. Η αναζήτηση πολιτιστικής ταυτότητας αφορούσε και τα μνημεία, τα οποία όφειλαν να υιοθετούν μια διαλεκτική διαφορετική από τα στυλιζαρισμένα σοβιετικά πρότυπα, που συνήθως προέβαλλαν σφριγηλούς νέους άνδρες και γυναίκες, με υψωμένες γροθιές ή κρατώντας εργαλεία–σύμβολα της εργατικής τάξης, να εφορμούν μπροστά με ασυγκράτητη αποφασιστικότητα. Προϊόν αυτής της διεργασίας ήταν τα Spomenik – αφαιρετικά κατά βάση έργα, κινούμενα μεταξύ μινιμαλισμού, μπρουταλισμού και σουρεαλισμού.

Η αφαιρετικότητα των Spomenik, με την απουσία οπτικών αναφορών σε συγκεκριμένα πρόσωπα, γεγονότα ή σύμβολα, δεν απέβλεπε μόνο στην ανάδειξη μιας νέας μνημειακής αρχιτεκτονικής, αλλά και στην εμπέδωση εθνικής ενότητας. Η γιουγκοσλαβική ομοσπονδία απαρτιζόταν από εθνότητες αρκετά διαφορετικές ιδιοσυγκρασιακά και πολιτισμικά, που κάθε άλλο παρά είχαν απαλείψει τις μεταξύ τους αντιπαλότητες. Μερικά μόλις χρόνια νωρίτερα, στον Β' Π.Π., εθνοτικές ομάδες είχαν συνεργαστεί με τους Γερμανούς εναντίον άλλων εθνοτήτων, οι δε Παρτιζάνοι είχαν προχωρήσει σε σειρά μαζικών εκτελέσεων. Έτσι, τα νέα μνημεία στόχευαν στο να συμφιλιώνουν μέσα από την αφηρημένη τους τυπολογία, απέχοντας από νύξεις που θα μπορούσαν να εξάψουν μίση και πάθη, προβάλλοντας ταυτόχρονα τη βούληση για ένα δυναμικό κοινό μέλλον. Το εθνικό αυτό όραμα, διατυπωμένο στις απαρχές της Διαστημικής Εποχής, βρισκόταν πίσω από τη μοντερνιστική–φουτουριστική διάθεση που ακόμα και σήμερα τα έργα αυτά αποπνέουν.

Κατασκευάστηκαν εκατοντάδες, κατ' άλλους χιλιάδες Spomenik. Κανείς δε γνωρίζει τον ακριβή αριθμό, καθώς, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, και ενώ αρκετά βρίσκονταν ακόμα υπό κατασκευή, το μήνυμα τους έπαψε να είναι επίκαιρο, με αποτέλεσμα να ξεχαστούν. Αιτία ήταν οι διασπαστικές τάσεις που είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται στη χώρα μετά το θάνατο του Τίτο, ενισχυόμενες από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, λίγα χρόνια αργότερα. Μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990, έπειτα από πολυετείς εμφύλιες συγκρούσεις, τα Spomenik, όχι μόνο έδειχναν εκτός τόπου και χρόνου, αλλά και ξυπνούσαν μνήμες επώδυνες, που πολλοί θα προτιμούσαν να διαγράψουν. Ήδη νωρίτερα, τα τελευταία χρόνια της προεδρίας του Τίτο, είχαν αρχίσει να αποκαλύπτονται πτυχές της Ιστορίας που το καθεστώς απέκρυβε, όπως οι σφαγές Γιουγκοσλάβων αμάχων και αιχμαλώτων πολέμου από Παρτιζάνους (Kulen Vakuf, 1941 – Kočevski Rog, 1945), ή οι μαζικές «εξαφανίσεις» αντιφρονούντων, σε ένα νησί–φυλακή της Αδριατικής (Goli Otok). Όλα αυτά είχαν διαβρώσει την ιδέα περί ενωμένης Γιουγκοσλαβίας στο μυαλό των πολιτών, δημιουργώντας την αίσθηση ότι η ένωση τους είχε στηριχθεί σε ψέματα και μισές αλήθειες. Η τελική διάλυση ήρθε απλά ως επιστέγασμα.

Όταν πεθαίνει μια εποχή, παίρνει μαζί και τα σύμβολα της. Τα Spomenik δεν απετέλεσαν εξαίρεση. Οι πρώην Γιουγκοσλάβοι πολίτες των νεοφυών δημοκρατιών αντιμετώπισαν τα υπολείμματα αυτά με διαθέσεις που ξεκινούσαν από την αδιαφορία ή τη θυμηδία και έφταναν στην εχθρότητα και το μίσος. Αντίστοιχη ήταν η αντιμετώπιση που τους επιφυλάχθηκε: πολλά εγκαταλείφθηκαν στη φθορά των στοιχείων της φύσης, άλλα παραδόθηκαν στη δράση βανδάλων, ορισμένα διαλύθηκαν και μετατράπηκαν σε οικοδομικά υλικά από τους ντόπιους, ενώ αρκετά ήταν εκείνα που κατεδαφίστηκαν κατόπιν αποφάσεων κυβερνήσεων ή τοπικών αρχών. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τα περισσότερα καταστράφηκαν.

Έτσι, ξεχασμένα και απαξιωμένα παρέμειναν τα Spomenik, ώσπου στα μέσα της δεκαετίας του 2000, με έναυσμα μια σειρά δημοσιεύσεων του Βέλγου φωτογράφου Jan Kempenaers, η ύπαρξη τους άρχισε να γίνεται ευρύτερα γνωστή. Στα μάτια των δυτικών, τα ογκώδη απόκοσμα κατασκευάσματα, για την ιστορία των οποίων δε γνώριζαν τίποτα, παρέπεμπαν σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας, παρομοιαζόμενα συχνά με UFO, τεχνουργήματα ξένων πολιτισμών, αλλοδιαστατικές μορφές κλπ. Ήταν περισσότερο αυτό το δέος και η περιέργεια που οδήγησαν στη διάδοση της ιστορίας τους, εγείροντας ενδιαφέρον διεθνώς. Σύντομα άρχισαν να διοργανώνονται ξεναγήσεις από ντόπιους, οι οποίοι είδαν στο αυξανόμενο ενδιαφέρον μια ευκαιρία για προσέλκυση τουρισμού. Ακολούθησαν τουριστικά γραφεία του εξωτερικού με οργανωμένες περιηγήσεις, ενώ, καθώς το θέμα αποκτούσε ολοένα μεγαλύτερη δημοσιότητα, ξεκίνησαν προσπάθειες συντήρησης και καταγραφής των εναπομεινάντων Spomenik. Οι προσπάθειες αυτές συνεχίζονται μέχρι σήμερα.

Στοιχεία για τα παραπάνω, μαζί με διάφορες άλλες πληροφορίες, όπως χάρτες, φωτογραφίες κλπ., μπορεί κανείς να βρει στο site https://www.spomenikdatabase.org/. Αντίστοιχες πληροφορίες σε έντυπη μορφή, με αναλυτικά στοιχεία για κάθε περίπτωση ξεχωριστά, περιέχονται στο βιβλίο του Donald Niebyl "Spomenik Monument Database".

Αυτή, με λίγα λόγια, ήταν η ιστορία πίσω από τα Spomenik.

Στον τρόπο, τώρα, που τα προηγούμενα έχουν περάσει στην κοινή γνώμη, υπάρχουν, όπως σημειώσαμε, παρανοήσεις. Η πρώτη βασική παρανόηση αφορά την αντίληψη ότι τα Spomenik ήταν έργο του ηγέτη της Γιουγκοσλαβίας, στρατάρχη Τίτο. Στην πραγματικότητα, η κεντρική κυβέρνηση, υπό τον Τίτο, προκήρυξε και χρηματοδότησε μικρό μόνο μέρος των έργων αυτών. Τα περισσότερα χρηματοδοτήθηκαν ανεξάρτητα μεταξύ τους, από τοπικές κοινωνίες και φορείς. Ούτε και υπήρξε κάποια κεντρική κατεύθυνση ως προς την αισθητική τους. Συγκροτούνταν κατά περίπτωση επιτροπές που επέλεγαν μεταξύ διαφορετικών σχεδιαστικών προτάσεων για κάθε μνημείο, μεμονωμένα και χωριστά η μία από την άλλη. Κάθε Spomenik, δηλαδή, ως σύλληψη και κατασκευή, προέκυψε ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα. Η δεύτερη παρανόηση έχει να κάνει με την ιδέα ότι τα μνημεία αυτά αφορούσαν γεγονότα αποκλειστικά του Β' Π.Π. Στην πράξη, πολλά Spomenik φτιάχτηκαν για να μνημονεύουν συμβάντα προγενέστερα, ή άλλα, που έλαβαν μεν χώρα κατά τη διάρκεια του Β. Π.Π., σχετίζονταν όμως περισσότερο με συγκρούσεις ανάμεσα σε ομάδες γηγενών που αντιμάχονταν για πολιτική κυριαρχία (ενδεικτικά: https://www.calvertjournal.com/articles/show/7269/spomenik-yugoslav-monument-owen-hatherley).

Οι παραπάνω διευκρινήσεις φαίνονται ίσως επουσιώδεις, θέτουν ωστόσο την ιστορία στα πραγματικά της πλαίσια. Τα Spomenik προέκυψαν ως προϊόν μίας συγκεκριμένης εποχής, αυθόρμητα, χωρίς κανέναν κεντρικό σχεδιασμό. Φτιάχτηκαν, εξάλλου, και συμβατικά αντίστοιχα μνημεία την ίδια περίοδο – δεν υπήρξε κάποια κοινή γραμμή. Όσο για τους συμβολισμούς, αυτοί, όπως είπαμε, ήταν ποικίλοι. Τόσο ποικίλοι, που για αρκετά από τα Spomenik επικρατούσε σύγχυση εξαρχής ως προς το τι ακριβώς συμβόλιζαν. Η σύγχυση αυτή εντάθηκε μεταξύ των νεότερων γενιών Γιουγκοσλάβων, που στερούνταν τις μνήμες των παλαιότερων. Παράλληλα, καθώς στη χώρα άρχισαν να οξύνονται οι εθνοτικές αντιπαλότητες, πολλά από τα μνημονευόμενα γεγονότα αναδείχθηκαν σε σημεία τριβής, φορτισμένα θετικά ή αρνητικά ανάλογα με την οπτική της κάθε εθνότητας. Αυτή η αμφισημία ήταν και ο βασικότερος λόγος για τη μετέπειτα καταστροφή μεγάλου αριθμού Spomenik από άτομα ή κυβερνήσεις.

Τελικά, από μια εποχή και μετά, τα συγκεκριμένα μνημεία έφτασαν να θεωρούνται απομεινάρια περισσότερο, παρά οτιδήποτε άλλο. Ωστόσο, παρότι αποσυντονισμένα από τα αρχικά τους μηνύματα, τα Spomenik δεν έπαψαν να «εκπέμπουν». Οι πρωτογενείς, αρχετυπικές τους μορφές, οι μεγάλοι όγκοι με φόντο τον ουρανό, οι αδρές κατασκευαστικές φόρμες – όλα αυτά συνέχισαν να προβάλουν ένα είδος δύναμης που δε χρειάζεται επεξηγήσεις: τη δύναμη των συμβόλων. Και τα Spomenik είχαν ανεγερθεί πρωτίστως, ακριβώς, ως σύμβολα. Ιδωμένα από μακριά μέσα σε παρθένα τοπία, στη μέση του πουθενά, τα γιγάντια κατασκευάσματα ήταν σχεδιασμένα να λειτουργούν ως επιπροβολή του τεχνητού στο φυσικό – της νοημοσύνης στο ασυνείδητο. Δεν είχαν στηθεί όλα τα Spomenik σε ερημιές. Εκείνα, όμως, που είχαν ανεγερθεί σε ερημικές τοποθεσίες –και ήταν τα περισσότερα– εξακολουθούν ακόμα σήμερα, με τις απόκοσμες σιλουέτες τους, να παραπέμπουν σε σκηνές από άλλους πλανήτες.

Οι επικριτές της προβολής που έχουν λάβει τελευταία τα Spomenik επισημαίνουν ότι η έμφαση θα έπρεπε να έγκειται στα μνημονευόμενα γεγονότα, και όχι στα μνημεία· ότι τα μνημεία φτιάχτηκαν για να τιμούν τις τραγωδίες και τους θριάμβους του πολέμου, όχι για να προβάλλονται ως αξιοθέατα. Και πράγματι, έτσι είναι. Όμως, θα είχαν την ίδια δύναμη οι υπομνήσεις αυτές του παρελθόντος αν στη θέση των Spomenik είχαν στηθεί αναμνηστικές πλάκες και βλοσυρές προτομές ηρώων; Θα είχαν ποτέ προσελκύσει διεθνές ενδιαφέρον για τα γεγονότα πίσω από τα μνημεία; Ένας φάρος φτιάχνεται για να εκπέμπει μηνύματα, δεν παύει όμως να έχει υπόσταση και ο ίδιος, ως δημιούργημα. Οι φάροι της μνήμης δεν αποτελούν εξαίρεση.

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι τα Spomenik, ακολουθώντας την πορεία των ομόσπονδων κρατιδίων της Γιουγκοσλαβίας, αυτονομήθηκαν και τα ίδια από ένα σημείο και μετά, λειτουργώντας έξω από τους σκοπούς για τους οποίους είχαν φτιαχτεί. Ουτοπικά σύμβολα μιας ουτοπίας, χαρακτηρίζονται από πολλούς. Ωστόσο, δεν υπάρχει τίποτα το ουτοπικό στα Spomenik. Μπορεί η ενωμένη Γιουγκοσλαβία, της οποίας αποτελούσαν σύμβολα, να μην υπάρχει πια, όμως η δύναμη τους δε χάθηκε – αντιθέτως. Αυτοί που άλλαξαν ήταν οι άνθρωποι. Ένα Spomenik θα τους έβλεπε να πλησιάζουν, να κοιτούν, και να απομακρύνονται, αντιλαμβανόμενοι σε αυτό διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με την εποχή. Και θα τους άκουγε να μιλούν για τους σκοπούς που το είχαν ανεγείρει, ή ίσως για τους λόγους που θα έπρεπε να το κατεδαφίσουν, ανάλογα με την εποχή και πάλι. Οι άνθρωποι είναι εκείνο που αλλάζει. Τα αρχέτυπα και η δύναμη τους μένουν πάντα ίδια.

Μ' αυτά και μ' αυτά, φτάσαμε τα είκοσι χρόνια διαδικτυακού βίου.

Το μακρινό 2002, όταν το site αντίκριζε για πρώτη φορά το φως του Διαδικτύου, η χιλιετία και ο αιώνας βρίσκονταν στο ξεκίνημα τους. Ήταν μια πιο αισιόδοξη εποχή τότε. Τα millennium πάρτι, με τις σαμπάνιες, τα πυροτεχνήματα και τις συζητήσεις περί του millennium bug, που απειλούσε να γονατίσει τα δίκτυα υπολογιστών παγκοσμίως, ήταν ακόμα νωπά, το δε Διαδίκτυο διένυε τη νηπιακή του ηλικία. Λίγοι ήταν οι Έλληνες που είχαν πρόσβαση σε αυτό, συνδεόμενοι κυρίως μέσω dial–up σε ταχύτητες 48 kbps, ενώ ελάχιστοι είχαν ISDN, που παρείχε δυνατότητα σύνδεσης στα 128kbps χωρίς να απασχολείται η τηλεφωνική γραμμή. Για τους περισσότερους, το e–mail ήταν κάτι άγνωστο. Κινητά με δυνατότητα 5G, 4G, ή έστω G, ήταν ανήκουστα, ενώ για την εμφάνιση του πρώτου iPhone θα περνούσαν πέντε χρόνια ακόμα. Ούτε και Wi–Fi υπήρχε, πλην εξειδικευμένων περιπτώσεων. Οι ιστοσελίδες φόρτωναν τμηματικά, αργά και βασανιστικά. Μερικές φορές, ιδίως όταν περιείχαν πολλά GIF, έμεναν στη μέση. Η Google είχε μόλις λανσαριστεί, με τη Yahoo! να μεσουρανεί, και μηχανές αναζήτησης όπως οι Lycos, AltaVista, WebCrawler, MSN να είναι ακόμα δημοφιλείς. YouTube, Twitter, Instagram κλπ. δεν υπήρχαν. Αντιθέτως, υπήρχαν υπηρεσίες web hosting του τύπου των Geocities, Tripod, Angelfire, ή το ελληνικό Pathfinder, που πρόσφεραν στους χρήστες δωρεάν φιλοξενία μικρών τυποποιημένων site, φορτωμένων με διαφημίσεις βεβαίως. Ελάχιστα από αυτά υπάρχουν σήμερα.

Είκοσι χρόνια είναι πολλά. Είκοσι περιστροφές της Γης γύρω από τον Ήλιο είναι διαδρομή δεκαεννέα περίπου δισεκατομμυρίων χιλιομέτρων. Κατά την πορεία αυτή, το Διαδίκτυο πέρασε από την αρχική περίοδο αθωότητας σε μία πιο πραγματιστική, πιο αδυσώπητη εποχή. Το ίδιο συνέβη και με τον κόσμο γενικότερα, που σκλήρυνε και σκοτείνιασε, αφήνοντας πίσω πιο ανέμελες δεκαετίες. Ίσως να είμαστε είδος υπό εξαφάνιση όσοι αισθανόμαστε το κάλεσμα της αναζήτησης του αγνώστου. Ίσως η Εξέλιξη να μην έχει θέση για μας στον αυριανό κόσμο, ευνοώντας ένα λιγότερο ανικανοποίητο είδος ανθρώπου. Πάλι, ίσως αυτή μας η έλξη για πράγματα μακρινά, η άρνηση επανάπαυσης στα καθιερωμένα, να είναι το κρίσιμο γονίδιο για τη διαφυγή της ανθρωπότητας από ένα άδοξο μέλλον, έξυπνων ζώων που υπήρξαν σε ένα ασήμαντο κάπου κάποτε. Θα δούμε. Όπως έλεγε και κάποιος χαρτοπαίκτης σε ένα παλιό τραγούδι Western «Δεν μετράς ποτέ τα λεφτά σου όσο κάθεσαι στο τραπέζι. Θα υπάρξει αρκετός χρόνος για μέτρημα όταν το μοίρασμα θα έχει πια τελειώσει» (The Gambler).

15/04/2022

Το επίκαιρο την περίοδο που διανύουμε θα ήταν να γράψουμε κι εμείς κάτι εδώ για την πανδημία του νέου κορωνοϊού, μαζί ίσως με λίγο αλατοπίπερο συνωμοσιολογίας, κατά το κλίμα των ημερών. Όμως, αφενός δεν έχουμε καμία τέτοια διάθεση, αφετέρου έχουν γραφτεί ήδη τα πάντα για το θέμα, από βαρετά επιδημιολογικά ανθυποδεδομένα για σπασίκλες, μέχρι σοκαριστικές αποκαλύψεις περί σχεδίων χειραγώγησης του λαού. Αντί, λοιπόν, να προσθέσουμε κάτι σε όλα αυτά, θα προτιμήσουμε να αναφερθούμε σε μία παράξενη, πολύ λιγότερο γνωστή και συζητημένη κατάσταση, όψεις της οποίας φέρουν ομοιότητες με το φαινόμενο της πανδημίας. Πριν προχωρήσουμε, όμως, αξίζει να σημειώσουμε επιγραμματικά δύο πράγματα, όχι τόσο για την ίδια την COVID–19 όσο για την ευρύτερη εικόνα, της οποίας αποτελεί εκδήλωση.

Το πρώτο έχει να κάνει με το γεγονός ότι ένα ποσοστό 8% του ανθρώπινου DNA υπολογίζεται ότι είναι ιικής προέλευσης. Πρόκειται για γενετικό υλικό αρχαίων ιών, που με την πάροδο χιλιετιών αφομοιώθηκε στον ανθρώπινο γενετικό κώδικα, κατόπιν επανειλημμένων προσβολών (https://www.nytimes.com/2017/10/04/science/ancient-viruses-dna-genome.html). Οι προερχόμενες από ιούς γενετικές αυτές πληροφορίες/εντολές είναι ενεργές, εξακολουθούν δηλαδή να εκφράζονται στον ανθρώπινο οργανισμό, κωδικοποιώντας π.χ. την παραγωγή πρωτεϊνών στον εγκέφαλο, ή στο αίμα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Η σημασία του 8% γίνεται καλύτερα κατανοητή αν κανείς αναλογιστεί ότι το ανθρώπινο DNA διαφέρει από εκείνο των χιμπαντζήδων κατά μόλις 1,2%.

Το δεύτερο άξιο αναφοράς σημείο είναι ότι, από τις μολυσματικές ασθένειες που προσβάλουν σήμερα τον άνθρωπο, πολλές ξεκίνησαν ως νόσοι των ζώων. Μεταξύ τους περιλαμβάνονται η λέπρα, η βουβωνική πανώλη (πανούκλα), η φυματίωση και το AIDS, ενώ η ισπανική γρίπη του 1918, που προσέβαλε το ένα τρίτο του τότε παγκόσμιου πληθυσμού αφήνοντας δεκάδες εκατομμύρια νεκρούς, προκλήθηκε από διασταύρωση ιών ανθρώπινης γρίπης και γρίπης των πτηνών (λεπτομερής σχετική λίστα ζωονόσων: https://en.wikipedia.org/wiki/Zoonosis). Ενδεικτική είναι και η περίπτωση της ιλαράς, της πιο γνωστής παιδικής ασθένειας, ο ιός της οποίας προέκυψε κατόπιν μετάλλαξης ενός ιού των βοοειδών, κάπου κατά τον 11ο–12ο αιώνα μ.Χ. Η εξέλιξη αυτή τοποθετείται παλαιότερα από ορισμένους, δεδομένο ωστόσο θεωρείται ότι στην αρχαία Ελλάδα η ιλαρά ήταν άγνωστη (https://el.wikipedia.org/wiki/Ιλαρά).

Τα παραπάνω σημειώνονται απλώς ως υπόμνηση της αλληλεξάρτησης που χαρακτηρίζει τους μηχανισμούς της ζωής και των προσαρμογών που απαιτούνται για τη διαιώνιση της. Πολλοί άνθρωποι αδυνατούν να δεχτούν το φαινόμενο της πανδημίας ως τέτοιο, επειδή στη συγκριτικά ελάχιστη διάρκεια ζωής τους δεν έχουν έρθει ξανά σε επαφή με κάτι ανάλογο. Αντιθέτως, είναι εξοικειωμένοι και δεκτικοί σε πιο απλοϊκές ερμηνείες όσων συμβαίνουν γύρω τους, υιοθετώντας εκδοχές που έχουν ανάγκη από κάποιον μεγάλο κακό σε ρόλο κεντρικού φταίχτη, ή έστω την εφαρμογή ενός υποχθόνιου σχεδίου. Κοιτάζοντας το σύνολο της εικόνας, η πανδημία της COVID–19 είναι αρκετά πιο σοβαρή από τη συνήθη εποχιακή γρίπη, και πολύ λιγότερο σοβαρή από άλλες πανδημίες που έχουν καταγραφεί στην ιστορία. Είτε ο σχετικός κορωνοϊός προέκυψε κατόπιν φυσικής μετάλλαξης είτε ως προϊόν εργαστηρίου, το βέβαιο είναι ότι η τεχνολογία παρασκευής γενετικά τροποποιημένων μικροοργανισμών υπάρχει, και αναμένεται να εξελιχθεί πολύ περισσότερο τα ερχόμενα χρόνια. Από την άλλη, η ίδια αυτή βιοτεχνολογία είναι που επέτρεψε τη μαζική παραγωγή εμβολίων κατά του κορωνοϊού εντός μηνών από την εμφάνιση του, με πλατφόρμες ανοσοποίησης που μπορούν να τροποποιηθούν ώστε να αντιμετωπίσουν τυχόν νέα στελέχη του σε διάστημα εβδομάδων. Συγκριτικά, μεταξύ 1855 και 2005, η ιλαρά υπολογίζεται ότι προκάλεσε 200 εκατομμύρια θανάτους, το δε εμβόλιο εναντίον της πρωτοκυκλοφόρησε μόλις το 1963. Το να υπάρξει στο μέλλον διασπορά λοιμογόνων παραγόντων εργαστηρίου, είτε κατόπιν ατυχήματος είτε στοχευμένα, είναι πιθανό. Το να υπάρξουν νέες σοβαρές πανδημίες από φυσικές μεταλλάξεις ιών ή βακτηρίων είναι θέμα χρόνου. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η ανθρωπότητα είναι σε θέση να αμυνθεί αποτελεσματικά. Κατ' αυτή την έννοια, όσα συμβαίνουν στις μέρες μας δεν αποτελούν παρά μία πρώτη μεγάλη δοκιμή.

Κάναμε, όμως, λόγο στην αρχή για μία άλλη κατάσταση, συναφή με τις επιδημίες. Αναφερόμασταν στο φαινόμενο της μαζικής υστερίας.

Προκειμένου να μη συνοδεύουμε κάθε πρόταση με παραπομπές, σημειώνουμε τις διευθύνσεις https://en.wikipedia.org/wiki/Mass_psychogenic_illness και https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mass_hysteria_cases, όπου κανείς μπορεί να βρει συγκεντρωμένα τα στοιχεία για όσα ακολουθούν. Υπάρχουν, φυσικά, και διάφορες άλλες πηγές, με πρόσθετα στοιχεία.. Ένα από τα πληρέστερα βιβλία γύρω από το θέμα είναι το "Outbreak! The Encyclopedia of Extraordinary Social Behavior" των Hillary Evans και Robert Bartholomew. Πρόκειται ουσιαστικά για μία εγκυκλοπαίδεια 750 σελίδων, με ντοκουμενταρισμένες περιπτώσεις από όλο τον κόσμο, όχι μόνο μαζικής υστερίας, αλλά και συναφών καταστάσεων, του τύπου της μαζικής παραίσθησης, μαζικής παράνοιας, υποβολής, αγελαίας συμπεριφοράς κ.α.

Οι περισσότεροι έχουν ακούσει τον όρο, δίχως να είναι σίγουροι κατά πόσο αναφέρεται σε κάτι υπαρκτό ή αποτελεί απλώς τρόπο του λέγειν. Η μαζική υστερία, λοιπόν, ή «μαζική ψυχογενής ασθένεια» όπως αποκαλείται πλέον προκειμένου να αποσυνδεθεί από το γυναικείο φύλο («υστέρα», είναι η μήτρα), συνιστά μία αινιγματική, πολλές φορές τρομακτική ιατρική κατάσταση, που διαδίδεται σε ομάδες πληθυσμού. Οι εκδηλώσεις της διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: συναισθηματικές διαταραχές, όπως έντονο άγχος, αίσθημα καταδίωξης, φόβο ή πανικό, και κινητικού τύπου συμπεριφορές, όπως χορό, ασταμάτητο γέλιο, τρέμουλο, σπασμούς κ.α. Κοινός παρονομαστής σε όλες τις περιπτώσεις είναι η απουσία οργανικού ή άλλου ορατού αιτίου που θα μπορούσε να δικαιολογεί τις εκδηλώσεις. Στην απουσία οργανικής αιτιολογίας στηρίζεται και ο ορισμός, σύμφωνα με τον οποίο πρόκειται για μία «ταχεία εξάπλωση σημείων και συμπτωμάτων νόσου σε έναν ομοιογενή πληθυσμό, αρχόμενη από μία διαταραχή του νευρικού συστήματος που περιλαμβάνει διέγερση, απώλεια επαφής με το περιβάλλον ή διαταραχή λειτουργιών, κατά την οποία η παθολογική φυσιολογία που επιδεικνύεται ασυναίσθητα στερείται ανάλογης οργανικής αιτιολογίας.»

Σταχυολογώντας μερικές μόνο από δεκάδες επίσημα καταγεγραμμένες περιπτώσεις:

● Σύμφωνα με γραπτή εξιστόρηση του 1784, μία μοναχή που διαβιούσε σε γερμανικό μοναστήρι τον 15ο αιώνα άρχισε να δαγκώνει τις συντρόφους της μοναχές. Σύντομα η συμπεριφορά εξαπλώθηκε και σε άλλα μοναστήρια, στη Γερμανία, αλλά και στην Ολλανδία και την Ιταλία.

● Σύμφωνα με βιβλίο του 1844, όπου γίνεται παραπομπή σε άλλο, ιατρικό βιβλίο, μία μοναχή που διαβιούσε σε γαλλικό μοναστήρι κατά τον Μεσαίωνα άρχισε ξαφνικά να νιαουρίζει. Σύντομα, όλες οι μοναχές του μοναστηριού έφτασαν να νιαουρίζουν μαζί επί ένα συγκεκριμένο διάστημα κάθε μέρα, προκαλώντας την κατάπληξη των ντόπιων.

● Οι μανίες χορού, γνωστές και ως επιδημίες χορού, έλαβαν χώρα κυρίως μεταξύ 14ου και 17ου αιώνα στην ηπειρωτική Ευρώπη, επηρεάζοντας μεγάλους αριθμούς – μερικές φορές χιλιάδων ή και δεκάδων χιλιάδων ατόμων. Οι συμμετέχοντες, άντρες, γυναίκες και παιδιά, επιδίδονταν σε έναν αλλοπρόσαλλο χορό επί ώρες, ημέρες, εβδομάδες, ακόμη και μήνες, καταρρέοντας τελικά είτε από εξουθένωση είτε λόγω καταγμάτων είτε, σε αρκετές περιπτώσεις, έπειτα από πλήρη εξάντληση και θάνατο. Σύμφωνα με τους χρονικογράφους, οι χορευτές έμοιαζαν να βρίσκονται σε μία ημιαναίσθητη κατάσταση, σαν υπνωτισμένοι, και μετέδιδαν ο ένας τη συμπεριφορά στον άλλο. Πολλοί συμμετέχοντες δεν ήταν κάτοικοι των περιοχών όπου λάμβαναν χώρα τα γεγονότα, αλλά ταξίδευαν από τόπο σε τόπο, συχνά ντυμένοι με παράξενες πολύχρωμες φορεσιές και κρατώντας ραβδιά. Μερικοί ήταν γυμνοί, ενώ κατά τη διάρκεια του χορού άλλοι κραύγαζαν, άλλοι γελούσαν, άλλοι έκλαιγαν, άλλοι τραγουδούσαν. Συχνά έκαναν άσεμνες χειρονομίες ή μιμούνταν ζώα χοροπηδώντας εδώ κι εκεί, ερχόμενοι μερικές φορές σε οργιαστική σεξουαλική επαφή. Αναφέρεται ότι επεδείκνυαν παράξενες αντιδράσεις στο κόκκινο χρώμα, εκδηλώνοντας βίαιη συμπεριφορά ή αδυνατώντας πλήρως να το αντιληφθούν. Επιπλέον, δεν άντεχαν τα μυτερά παπούτσια, και τους άρεσε να τους χτυπούν τα πόδια. Περιγράφονται, γενικά, διάφορες παράξενες συμπεριφορές κατά τις επιδημίες χορού, οι καταγεγραμμένες περιπτώσεις των οποίων ανέρχονται σε δεκάδες. Η παλαιότερη γνωστή αναφορά ανάγεται στον 7ο αιώνα, ενώ οι καλύτερα ντοκουμενταρισμένες περιπτώσεις αφορούν τη μανία του 1374, που ξεκίνησε από το Aachen της Γερμανίας και εξαπλώθηκε σε Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο και Ιταλία, καθώς και εκείνη του 1518, κατά την οποία μία γυναίκα στο Στρασβούργο της Γαλλίας άρχισε ξαφνικά να χορεύει στη μέση του δρόμου, μεταδίδοντας τη μανία σε ανθρώπους που έτυχε να παρευρίσκονται. Δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το τι ήταν εκείνο που προκαλούσε τον ακατάπαυστο χορό. Μεταξύ των προτεινόμενων εξηγήσεων, έχει γίνει λόγος για θρησκευτικές αιρέσεις, τροφικές δηλητηριάσεις, τσιμπήματα αράχνης ή σκορπιού. Μάλλον η ευρύτερα αποδεκτή ερμηνεία, ωστόσο, είναι εκείνη της μαζικής υστερίας, υποστηριζόμενη από το γεγονός ότι το φαινόμενο εκδηλωνόταν σε δύσκολες για τη διαβίωση του γενικού πληθυσμού περιόδους.

● Οι αναφορές για θεάσεις του "Spring–Heeled Jack" ("Τζακ με τα ελατήρια στις φτέρνες"), ενός αλλόκοτου, διαβολικής φυσιογνωμίας πλάσματος, ικανού να εκτελεί απίστευτα άλματα, ξεκίνησαν το 1837 από τα προάστια του Λονδίνου, και σύντομα επεκτάθηκαν σε ολόκληρη τη Μεγάλη Βρετανία. Είναι πιθανό οι αρχικές θεάσεις να αφορούσαν κάτι το υπαρκτό, ωστόσο οι χιλιάδες αναφορές που ακολούθησαν, συνεχιζόμενες ως και το 1873, θεωρείται ότι ήταν αποτέλεσμα, κατά βάση, μαζικής υστερίας.

● Η επιδημία γέλιου στην Τανγκανίκα της Τανζανίας ξεκίνησε το 1962, όταν τρεις μαθήτριες οικοτροφείου στο χωριό Kashasha άρχισαν να γελούν, μεταδίδοντας το γέλιο στις περισσότερες από τις συμμαθήτριες τους. Το ανεξέλεγκτο γέλιο είχε διάρκεια από ώρες ως εβδομάδες (16 μέρες ήταν το μεγαλύτερο καταγεγραμμένο διάστημα), υποχρεώνοντας τις δασκάλες, που παρέμεναν ανεπηρέαστες από αυτό, να κλείσουν το σχολείο. Σύντομα το γέλιο εξαπλώθηκε και σε σχολεία γειτονικών χωριών, επηρεάζοντας αγόρια, κορίτσια, και νεαρούς ενήλικες, συχνά συνοδευόμενο από λιποθυμίες, αναπνευστικά προβλήματα, εξανθήματα, κλάματα και κραυγές. Συνολικά, το φαινόμενο διήρκεσε 18 μήνες, προσβάλοντας περί τα 1000 άτομα και προκαλώντας το κλείσιμο 14 σχολείων. Το σχολείο στο Kashasha, από το οποίο είχε ξεκινήσει η επιδημία, μηνύθηκε, επειδή επέτρεψε στους μαθητές και τους γονείς τους να κυκλοφορήσουν στις γύρω περιοχές.

● Το 1962, σε αμερικανικό εργοστάσιο υφαντουργίας ξέσπασε μία μυστηριώδης ασθένεια που προκαλούσε μούδιασμα, ζάλη, ναυτία και εμετό στους εργαζόμενους. Σύντομα κυκλοφόρησε η φήμη ότι πίσω από τα συμπτώματα κρύβονταν τα τσιμπήματα κάποιου εντόμου που είχε αποικίσει το εργοστάσιο. Έπειτα από δεκάδες νοσηλείες, διαπιστώθηκε ότι η επιδημία "June Bug" ("Έντομο του Ιούνη"), όπως ονομάστηκε, οφειλόταν σε μαζική υστερία.

● Το «θαύμα της πόσης γάλακτος από τον Γκανέσα», τον θεό με κεφάλι ελέφαντα του Ινδουισμού, αναφέρεται σε μία πίστη που διαδόθηκε ταχύτατα στις 21 Σεπτεμβρίου 1995 (φθινοπωρινή ισημερία) μεταξύ ινδουιστών σε διάφορες πόλεις του κόσμου. Με έναυσμα την αναφορά ενός προσκυνητή στο Νέο Δελχί, οι μάρτυρες πιστοί υποστήριζαν ότι το γάλα σε μπωλ που κρατούσαν ως προσφορά μπροστά από αγάλματα του Γκανέσα εξαφανιζόταν σταδιακά, σαν να το έπινε ο θεός. Οι πρώτες επιστημονικές εξηγήσεις έκαναν λόγο για φαινόμενα τριχοειδικά και επιφανειακής τάσης. Στην πορεία, διαπιστώθηκε ότι εκτός των φυσικών αυτών μηχανισμών υπήρχαν και πολλές περιπτώσεις πιστών που έβλεπαν το γάλα να λιγοστεύει επειδή αυτό ήθελαν να δουν. Το φαινόμενο είναι γνωστό ως ομαδική ή αγελαία σκέψη («groupthink») και αποτελεί μία ευρύτερη μορφή μαζικής υστερίας. Σε αυτή, τα μέλη μιας ομάδας παρουσιάζουν τόσο έντονη επιθυμία να εναρμονιστούν με τις απόψεις του συνόλου και να γίνουν μέρος του, ώστε φτάνουν να υιοθετούν οφθαλμοφανώς λανθασμένες πεποιθήσεις, παρά τις περί του αντιθέτου ενδείξεις ή αποδείξεις.

● Το 2016, με αρχή το Wisconsin των Ηνωμένων Πολιτειών, πολλαπλές αναφορές για θεάσεις κακόβουλων κλόουν άρχισαν να βλέπουν τη δημοσιότητα. Πυρήνας των αρχικών αναφορών είχε σταθεί ένα διαφημιστικό δρώμενο για ταινία τρόμου, όμως η πλημμυρίδα των μαρτυριών που ακολούθησε ήταν ασύνδετη με αυτό. Είχε προηγηθεί, το 2013, ένα μικρότερο κύμα αναφερόμενων θεάσεων, με αναπαραγωγές στο Διαδίκτυο σχετικών video και φωτογραφιών, είτε ως πραγματικών γεγονότων είτε εν είδει φάρσας. Δύο μήνες μετά τις πρώτες αναφορές του 2016, μαρτυρίες για θεάσεις κακόβουλων κλόουν δημοσιεύονταν σε όλες σχεδόν τις πολιτείες των ΗΠΑ, στις περισσότερες επαρχίες του Καναδά, και σε 18 ακόμα χώρες. Ο εξαπλούμενος πανικός των κλόουν υποχρέωσε τη ρωσική πρεσβεία στο Λονδίνο να εκδώσει σχετική ανακοίνωση, προειδοποιώντας για πιθανά έκτροπα. Σε περιοχές των ΗΠΑ, του Καναδά και της Νέας Ζηλανδίας, τα κοστούμια κλόουν αποσύρθηκαν από τα καταστήματα, με ταυτόχρονη προτροπή να αποφευχθεί η συγκεκριμένη αμφίεση κατά τη γιορτή του Halloween. Αρκετοί πολίτες κυκλοφορούσαν στους δρόμους με ρόπαλα μπέιζμπολ προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους κλόουν, ενώ φοιτητές κολλεγίων συγκροτούσαν ομάδες κρούσης. Τελικά, σταδιακά το φαινόμενο καταλάγιασε, καταγραφόμενο ως μία ακόμα περίπτωση μαζικής υστερίας. Όπως χαρακτηριστικά σχολιάστηκε, «ο μεγάλος πανικός των κλόουν του 2016 διαδιδόταν από τους πάντες σχεδόν, εκτός από τους ίδιους τους κλόουν».

● Μία περίπτωση επαναλαμβανόμενης μαζικής υστερίας αναφέρεται σε σχολείο του Νεπάλ. Η αρχή έγινε το 2016, όταν μία εννιάχρονη μαθήτρια άρχισε να κλαίει και να κραυγάζει, μεταδίδοντας εντός της ημέρας τα συμπτώματα σε 47 ακόμα συμμαθητές της, αγόρια και κορίτσια. Ανάλογα επεισόδια εκδηλώθηκαν στο ίδιο σχολείο το 2017 και το 2018, από δεκάδες μαθητές. Δεν είναι γνωστό κατά πόσο το φαινόμενο επαναλήφθηκε τις χρονιές που ακολούθησαν.

Είναι βέβαιο ότι στην ανθρώπινη ιστορία θα εκδηλώθηκαν και διάφορα άλλα κύματα μαζικής υστερίας, που είτε καταγράφηκαν ως κάτι διαφορετικό είτε δεν καταγράφηκαν καθόλου. Το φαινόμενο, άλλωστε, δεν είναι τόσο σπάνιο, ιδίως σε περιχαρακωμένες ομάδες πληθυσμού.

Επιστρέφοντας στην προηγούμενη συζήτηση μας, αναφερόμενοι σε ομοιότητες μεταξύ μαζικής υστερίας και πανδημίας δεν εννοούσαμε την αντίδραση άρνησης όσων απέρριψαν την ύπαρξη ή/και τους κινδύνους της COVID–19, ούτε τις επιδρομές σε super market των πανικόβλητων που είδαν να πλησιάζει το τέλος του κόσμου. Οι συμπεριφορές στα άκρα του φάσματος βαφτίζονται συχνά υστερικές, παρανοϊκές, κλπ., και κατά μία ευρεία έννοια μπορεί να είναι, όμως η πραγματική υστερία είναι κάτι που προχωράει πολύ πιο βαθειά. Η ουσιώδης συνάφεια των δύο καταστάσεων στην οποία αναφερόμασταν έγκειται στη μετάδοση, και τελικά στη διάδοση.

Στις επιδημίες από λοιμώδη αίτια, υπεύθυνοι είναι μικροοργανισμοί, συνήθως ιοί ή βακτήρια, που μεταδίδονται από άτομο σε άτομο μέσω επαφής, εισπνοής, κατάποσης, σεξουαλικής επαφής, ή αιματογενώς – πρακτικά, μέσω κάθε δυνατής οδού. Ειδικά οι ιοί, υπαίτιοι για τις περισσότερες επιδημίες, είναι υπομικροσκοπικοί, δε γίνονται δηλαδή ορατοί ούτε στο οπτικό μικροσκόπιο. Γι' αυτό και οι πρώτες τεκμηριωμένες υποψίες περί της ύπαρξης τους διατυπώθηκαν μόλις το 1892, ενώ προκειμένου να απομονωθεί ο πρώτος παθογόνος για τον άνθρωπο ιός –εκείνος του κίτρινου πυρετού– χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1901, την εποχή των πρώτων πτήσεων με αεροπλάνο. Ο όρος «ιός», όπως έχουμε συζητήσει αλλού, στην κυριολεξία σημαίνει «αυτός που υπάρχει, αυτός που συνιστά μονάδα», ενώ η διεθνοποιημένη ονομασία «virus» προέρχεται από το λατινικό «vīrus», που σημαίνει «δηλητήριο». Έτσι, το όνομα μίας αόρατης βιολογικής δομής στα όρια αυτού που αποκαλούμε ζωή –πρακτικά μίας αλυσίδας πληροφοριών/εντολών DNA με μόνη λειτουργία το να αναπαράγεται μεταδιδόμενη– έχει δώσει γένεση στον όρο «viral», που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την πληροφορία που αναπαράγεται ανεξέλεγκτα. Ταιριαστό, αν κανείς αναλογιστεί τη βασική σημασία της λέξης, τόσο στη λατινική όσο και στην ελληνική της εκδοχή.

Στην περίπτωση, τώρα, της μαζικής υστερίας, εκείνο που μεταδίδεται είναι, όχι μόνο αόρατο, αλλά και άγνωστο. Όπως διατυπώνεται από επιστημονικούς ερευνητές: «Η μαζική υστερία αποτελεί μέχρι σήμερα μία πτωχά κατανοητή κατάσταση. Λίγη βεβαιότητα υπάρχει σε σχέση με την αιτιολογία της». Η λιγοστή αυτή βεβαιότητα περιορίζεται στους βασικούς τρόπους μετάδοσης και σε ορισμένα γενικά επιδημιολογικά χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, είναι γνωστό ότι η κατάσταση μεταδίδεται μέσω οπτικής επαφής –ιδίως οι εκδηλώσεις οξέος άγχους– εικόνων, ήχων ή προφορικής επικοινωνίας, καθώς και ότι είναι συνηθέστερη στο γυναικείο φύλο, σε νεαρά άτομα και σε απομονωμένες ομάδες, ξεκινώντας συνήθως από πρεσβύτερα ή άτομα υψηλής ιεραρχίας, και επεκτεινόμενη στην υπόλοιπη κλίμακα. Αυτά είναι, πρακτικά, όλα κι όλα που γνωρίζουμε.

Τι είναι, λοιπόν, εκείνο που μεταδίδεται; Τι μεταφέρεται μέσω ενός απλού κοιτάγματος, κάνοντας ξαφνικά παρευρισκόμενα άτομα να γελούν, να κλαίνε, να κραυγάζουν ή να χορεύουν μέχρι κατάρρευσης; Σε μία κατάσταση που μεταδίδεται εξ αποστάσεως, μέσω εικόνας, ήχου ή προφορικής επικοινωνίας, ποιο ακριβώς είναι το μέσο διάδοσης; Μήπως τελικά δε μεταδίδεται κάτι, αλλά ενεργοποιείται κάποιος μηχανισμός σκανδάλης για κυκλώματα συμπεριφοράς που υπάρχουν ήδη εγγεγραμμένα μέσα μας; Σε μια τέτοια περίπτωση, τι άλλο θα μπορούσε να πυροδοτείται μέσω του μηχανισμού αυτού; Θα μπορούσαν, για παράδειγμα, οι δοξασίες περί βασκανίας –το «μάτιασμα»– να έχουν μια τέτοια βάση;

Πολύ απλά, δεν ξέρουμε. Το βέβαιο είναι ότι η κατάσταση της μαζικής υστερίας είναι υπαρκτή, με καταγραφές περιστατικών που ξεκινούν από την αρχαιότητα και φτάνουν στις μέρες μας. Όποιος κι αν είναι ο εκλυτικός μηχανισμός, είτε πρόκειται για ενεργοποίηση εν υπνώσει συμπεριφορών μέσα μας είτε για κάποιο είδος «νοητικού ιού», του οποίου τη φύση δε γνωρίζουμε και δεν μπορούμε ακόμα να υποψιαστούμε, ο μηχανισμός υπάρχει. Θα μπορούσε άραγε κανείς, έχοντας αποκωδικοποιήσει τον τρόπο λειτουργίας του, να πυροδοτεί στοχευμένα κύματα υστερίας; Γιατί όχι; Τα βιολογικά όπλα δεν αποτελούν παρά αντίστοιχη εφαρμογή στοχευμένης προσβολής, μέσω μικροοργανισμών που εξελίχθηκαν ώστε να εκμεταλλεύονται τρωτότητες στα κύτταρα μας.

Εντάξει, σύμφωνοι, δηλώσαμε στην αρχή ότι δεν έχουμε όρεξη για αλατοπίπερο συνωμοσιολογίας, κι ωστόσο τα παραπάνω κάτι τέτοιο θυμίζουν. Είναι όμως; Ας ξαναθυμηθούμε τα λιγοστά που γνωρίζουμε για τη μαζική υστερία: περιχαρακωμένες ομάδες, νεαρά άτομα, ιεραρχική οργάνωση τύπου «influencer» – «followers», μετάδοση μέσω εικόνας και ήχου. Αυτά, δεν είναι τα ορόσημα της εποχής; Ο χαρακτηρισμός «υστερική συμπεριφορά», ασυνήθιστος τα παλιότερα χρόνια, ακούγεται όλο και πιο συχνά πλέον, σε σχέση με αρρωστοφοβίες, ψώνια, ξεσπάσματα θυμού, κρίσεις πανικού, εικόνα σώματος, κι ένα σωρό άλλα. Ειδικά σε ό,τι έχει να κάνει με αγορές προϊόντων–φετίχ, η υποδαύλιση οριακά υστερικών συμπεριφορών ή «light» μαζικών υστεριών φαίνεται να αποτελεί καθιερωμένη πια στρατηγική marketing. Ενδεικτικά, ετησίως ξοδεύονται δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια για αγορές avatar ή άλλων virtual προϊόντων σε βιντεοπαιχνίδια που μένουν στη μόδα για ένα, το πολύ δύο χρόνια (https://medium.com/evg-virtual/why-do-people-spend-billions-on-virtual-clothes-504ec1601521, https://www.researchgate.net/publication/327659664). Όσο για τον εκτός βιντεοπαιχνιδιών βίο, οι διαταραχές άγχους –μίας εκδήλωσης που είδαμε ότι μπορεί να μεταδοθεί μέσω απλής οπτικής επαφής ή προφορικής επικοινωνίας– παρουσιάζουν συνεχή αύξηση χρόνο με το χρόνο. Στις ΗΠΑ, ένας στους τρεις εφήβους θα εκδηλώσει κάποια αγχώδη διαταραχή, ενώ μόνο μεταξύ 2007 και 2012 η συχνότητα των διαταραχών του είδους αυξήθηκε σε παιδιά και εφήβους κατά 20% (https://www.healthychildren.org/English/health-issues/conditions/emotional-problems/Pages/Anxiety-Disorders.aspx).

Όμως, όπως σημειώσαμε, στην ατόφια της μορφή η μαζική υστερία είναι κάτι που προχωράει πέρα από όλα αυτά, θίγοντας κάτι το υπαρξιακό, συχνά με τρομακτικό τρόπο. Η αναθεωρημένη ονομασία «μαζική ψυχογενής ασθένεια» αντιπροσωπεύει μάλλον καλύτερα την κατάσταση, αποσυνδέοντας την, όχι μόνο από τη γυναικεία φύση, αλλά και από τη στερεότυπη ιδέα περί υστερικής συμπεριφοράς, που συνήθως δεν έχει σχέση με την πραγματική υστερία. Ούτως ή άλλως, δεν είναι πάντα εύκολο να διαχωρίσει κανείς τις εκφάνσεις της κατάστασης από εκδηλώσεις άσχετης αιτιολογίας. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, την επικαιρότητα είχε απασχολήσει ένα κύμα αυτοκτονιών μεταξύ υπαλλήλων της France Télécom. Το διάστημα Ιανουαρίου 2008 – Απριλίου 2011, οι καταγεγραμμένες αυτοκτονίες είχαν ξεπεράσει τις 60, ενώ είχαν σημειωθεί και δεκάδες ακόμα απόπειρες. Μέσα σε δύο μόνο εβδομάδες είχαν αυτοκτονήσει πέντε υπάλληλοι, αφήνοντας κατά περίπτωση σημειώματα όπου γινόταν λόγος για ασφυκτικές συνθήκες εργασίας και ανυπόφορο στρες. Τελικά, όπως συνήθως συμβαίνει, η υπόθεση αποσύρθηκε από τη δημοσιότητα και σταδιακά ξεχάστηκε. Η επίσημη εξήγηση που δόθηκε ήταν ότι, σε μία εταιρία με προσωπικό 100.000 ατόμων, ο αριθμός των αυτοκτονιών, ως ποσοστιαία αναλογία, δεν υπερέβαινε τον αντίστοιχο μέσο όρο στη Γαλλία. Και μπορεί πράγματι εκεί να εξαντλείται το θέμα. Όμως, στην περίπτωση αυτή, γιατί δεν ακούστηκε τίποτα ξανά περί νέων αυτοκτονιών στην France Télécom, και γιατί ο τότε CEO της εταιρίας καταδικάστηκε τον Δεκέμβριο του 2019 για ηθική καταπίεση των υπαλλήλων (σχετικά: https://en.wikipedia.org/wiki/Orange_S.A.#Staff_suicides);

Τέλος πάντων. Η πανδημία του νέου κορωνοϊού σύντομα θα περάσει. Μπορεί να μας ταλαιπωρήσει λίγο ακόμα, αλλά θα περάσει. Δεν πρόκειται, εξάλλου, ούτε για την τελευταία ούτε για τη σοβαρότερη πανδημία που θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε.

Τώρα, είναι γνωστό ότι όσοι προβλέπουν το μέλλον συνήθως τρώνε τα μούτρα τους. Εμείς, παρόλα αυτά, θα διακινδυνέψουμε εδώ μία προφητεία, εν είδει χρησμού. Προβλέπουμε, λοιπόν, ότι τους αιώνες που θα ακολουθήσουν, παράξενοι άνεμοι θα φέρουν πανδημίες ενός διαφορετικού είδους, που δε θα αντιμετωπίζονται με φάρμακα. Καθώς όλο και περισσότεροι θα επιλέγουν την ασφάλεια της μαζικότητας κόντρα στις κακουχίες της ατομικότητας, νέες επιδημίες χορού θα κάνουν τη εμφάνιση τους. Μόνο που τη φορά αυτή οι χοροί και οι σκοποί τους δε θα είναι τόσο έκδηλοι. Μοναδικό εμβόλιο κι αντίδοτο μαζί στις επιδημίες αυτές θα είναι παράξενες ιεροτελεστίες, που στα μάτια των πολλών θα μοιάζουν άσκοπες κι ανόητες. Κάποιοι μπορεί να επιμένουν να διαβάζουν βιβλία, ενώ ενδεχομένως άλλοι να βρίσκουν ενδιαφέρον στο να παρατηρούν τον ουρανό. Ορισμένοι, πάλι, δε θα αλλάζουν με τίποτα την αίσθηση του να βρίσκονται μόνοι πάνω σε ένα άλογο (On Horseback).

29/03/2021