Τα μονοπάτια της πόλης, εκτός όλων των άλλων, μπορεί μερικές φορές να οδηγούν και σε λέξεις. Υπάρχουν δύο βασικά είδη. Το πρώτο περιλαμβάνει λέξεις που δεν υποσημαίνονται με κάποιον κλασικό τρόπο, αλλά σιγοψιθυρίζονται σιωπηλά σχεδόν, μέσω του ίδιου του περιβάλλοντος.
Οι λέξεις του είδους αυτού είναι οι πλέον μυστικές και σημαντικές. Ο διαβάτης μπορεί να τις ακούσει με τα μάτια του περισσότερο παρά με τα αυτιά του, και παρότι του είναι απόλυτα κατανοητές και παράδοξα γνώριμες, οι συγκεκριμένες λέξεις δεν μπορούν να αντιστοιχηθούν με ανθρώπινη γλώσσα. Δε θα μιλήσουμε άλλο για αυτές τώρα. Αρκετά αργότερα, όταν πλέον πάψουμε να είμαστε «τουρίστες», ίσως προσπαθήσουμε να πιάσουμε κάτι από τον απόηχο τους.
Το δεύτερο είδος περιλαμβάνει λέξεις που απαντώνται σε γραπτή, απολύτως κοινή μορφή. Υπάρχουν αμέτρητες τέτοιες σε κάθε πόλη, και είναι αυτή ακριβώς η αφθονία που κάνει τους κατοίκους να τις προσπερνούν δίχως συνήθως να τις προσέχουν. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ωστόσο, οι λέξεις έχουν επιλεγεί ώστε να διαπερνούν την αδιαφορία των περαστικών, στοχεύοντας περισσότερο στο θυμικό παρά στη λογική τους:
|
|
|
|
«Μια άλλη πραγματικότητα... περάσματα... ευταξία – αταξία... στοιχειά του ονειρικού... φλόγα, πάγος»... Είναι από παλιά γνωστό ότι ορισμένες λέξεις μεταφέρουν μέσα τους κάτι περισσότερο από το στενό νοηματικό τους περιεχόμενο. Είναι οι λέξεις του είδους αυτού που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από διαφημιστές και πολιτικούς. Είναι οι συνδυασμοί τέτοιων λέξεων που δημιουργούν τα πλέον επιτυχημένα συνθήματα. Και είναι η ιδιότητα των λέξεων αυτών να επιδρούν στο υποσυνείδητο που τους προσδίδει τα ιδιαίτερα τους αυτά χαρακτηριστικά.
Ήδη, όμως, ξεπεράσαμε ένα κρίσιμο σημείο της όλης τουριστικής μας προσέγγισης. Και το σημείο αυτό ονομάζεται «ο κόμπος και πώς να φτάσετε εκεί».
Αυτό που εννοούμε είναι ότι μια έρευνα ή ένας συλλογισμός μπορεί να ξεκινήσει είτε από τη μία είτε από την άλλη άκρη του νήματος. Όσον αφορά καταστάσεις που οφείλονται σε ανθρώπινες δράσεις, η άκρη που συνήθως προτιμάται από τους περισσότερους συνοψίζεται σε: «ποιος και γιατί το έκανε αυτό;» Είναι ο ευκολότερος τρόπος για να ξεκινήσει κανείς, αλλά και ο πλέον επισφαλής. Είναι, επίσης, και ο συνήθης τρόπος μέσω του οποίου γεννώνται οι διάφορες συνωμοσιολογικές θεωρίες. Η βασική αδυναμία του τρόπου αυτού προσέγγισης έγκειται στη –δεδομένη στις περισσότερες περιπτώσεις– αδυναμία του ερευνητή να εξάγει τα κίνητρα των ανθρώπων που ευθύνονται για τις υπό διερεύνηση καταστάσεις, με αποτέλεσμα τα όποια συμπεράσματα να είναι προϊόντα μαντικής περισσότερο παρά αναλυτικής διεργασίας. Βεβαίως, υπάρχουν και περιπτώσεις όπου τα κίνητρα είναι αυτόδηλα. Για ευκολία, ας ονομάσουμε τον τρόπο αυτό προσέγγισης «Ια».
Η ίδια άκρη του νήματος μπορεί να ακολουθηθεί και με έναν πιο έμμεσο τρόπο, ο οποίος συνοψίζεται σε: «ποια επιρροή επέδρασε ώστε να διαμορφωθεί η υπό εξέταση κατάσταση;» Η βασική διαφορά εδώ έγκειται στην υπόθεση –που σε αρκετές περιπτώσεις μετατρέπεται σε βεβαιότητα– ότι τα αίτια ορισμένων καταστάσεων συνδέονται περισσότερο με ασυνείδητες παρορμήσεις και λιγότερο με συνειδητές επιλογές. Ας ονομάσουμε την προσέγγιση αυτή «Ιβ».
Η άλλη άκρη του νήματος, τώρα, οδηγεί σε μία προσέγγιση που μπορεί να συνοψιστεί σε: «τι επίδραση έχει σ' εμένα, τον παρατηρητή, η συγκεκριμένη κατάσταση;» Εδώ, δηλαδή, τα «ποιος», «πώς» και «γιατί» δε λαμβάνονται υπόψη, και η οπτική εστιάζει στην επίδραση της υπό διερεύνηση κατάστασης, όχι στην αιτιολογία της. Είναι φανερό ότι αυτή η άκρη του νήματος οδηγεί σε πιο υποκειμενικές προσεγγίσεις.
Τώρα, εδώ υπάρχουν πάλι δύο υποπεριπτώσεις. Στην πρώτη –ας την ονομάσουμε «ΙΙα»– ο παρατηρητής έχει συναίσθηση της κατάστασης και των επιδράσεων της. Στη δεύτερη υποπερίπτωση, οι επιδράσεις είναι υποσυνείδητες και ο παρατηρητής ουδέποτε τις αντιλαμβάνεται άμεσα. Εδώ, είναι το υποσυνείδητο που καταγράφει τι συμβαίνει και παρεμβαίνει στη συμπεριφορά του παρατηρητή. Αυτού του είδους οι επιδράσεις είναι οι σημαντικότερες και βαθύτερες, αλλά και οι πλέον χρήσιμες στην έρευνα. Ας τις ονομάσουμε «ΙΙβ».
Και ο κόμπος; Μα, ο κόμπος βρίσκεται στο ενδιάμεσο των δύο άκρων του νήματος. Ο κόμπος παριστάνει τη σύνδεση μεταξύ αιτίου και αποτελέσματος. Ο κόμπος είναι αυτό που ψάχνουμε να βρούμε.
Ξανακοιτάζοντας, λοιπόν, εκείνες τις αφίσες αναρχικού περιεχομένου, θα λέγαμε ότι ο καταλληλότερος τρόπος προσέγγισης θα ήταν του τύπου που περιγράψαμε ως Ιβ. Παρόμοια θα είναι και η προσέγγιση μας στο μεγάλο θέμα των γκραφίτι.
Μιλήσαμε για λέξεις και για αναρχικούς. Μία εικόνα, όμως, μπορεί να αξίζει όσο χίλιες λέξεις (μερικές φορές ισχύει και το αντίστροφο), εκτός δε από τους συνήθεις αναρχικούς υπάρχουν και διαφόρων άλλων ειδών αναρχικοί των πόλεων. Εκείνοι απ' όλους που μας απασχολούν εδώ, αθέατοι στην πλειονότητα των περιπτώσεων, χρησιμοποιούν τους τοίχους για να αποτυπώνουν λέξεις και εικόνες που συνολικά έχει επικρατήσει να αποκαλούνται «γκραφίτι». Πρόκειται για παγκόσμιο φαινόμενο, μια ιδέα περί του οποίου μπορεί να σχηματίσει κανείς μέσα από την πληθώρα των σελίδων του Διαδικτύου που ασχολούνται με την ιδιότυπη αυτή μορφή τέχνης των πόλεων. Δεν είμαστε γνώστες των διαφόρων τάσεων και της ξεχωριστής κουλτούρας που διέπει το συγκεκριμένο χώρο. Η δική μας κατάταξη στο θέμα βασίζεται κυρίως σε προσεγγίσεις τύπου Ιβ και ΙΙβ.
Υπάρχουν, λοιπόν, πολλών ειδών γκραφίτι. Τα πιο συνηθισμένα είναι του τύπου υπογραφής:
Αυτά είναι και τα πιο αινιγματικά. Τα βρίσκουμε συνωστισμένα σε διάφορα σημεία της πόλης, με ορισμένα να εμπεριέχουν και γνωστά μαγικά σύμβολα, ενώ κάποια άλλα παραπέμπουν στην τεχνική των «sigils» του Austin Osman Spare (https://en.wikipedia.org/wiki/Sigil_(magic)). Δε θα σταθούμε στα γκραφίτι αυτά, μιας και η ανάλυση τους ανήκει σε μια άλλη συζήτηση.
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε και να τονίσουμε την οπτική γωνία μέσω της οποίας εστιάζουμε στο όλο θέμα. Δεν υπονοούμε ότι οι δημιουργοί των γκραφίτι έχουν σαν συνειδητή πρόθεση κάτι περισσότερο από το να αποτυπώσουν τη σφραγίδα, την υπογραφή ή την καλλιτεχνική τους άποψη πάνω σε έναν τοίχο που παίζει το ρόλο του καμβά. Είπαμε, η οπτική μας στο θέμα είναι τύπου β.
Τα περισσότερα γκραφίτι δεν μπορούν να ταξινομηθούν σε συγκεκριμένη κατηγορία, ωστόσο πολλά από αυτά μεταφέρουν κάποιο μήνυμα, που μπορεί να είναι σχηματικό...
 |
 |
...ή όχι.
|
|
|
Άλλα, πάλι, ξεφεύγουν από τα συνηθισμένα, και θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν παράξενα ή ιδιαίτερα. Ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία των πιο ιδιαίτερων αυτών γκραφίτι είναι ότι το περιεχόμενο τους –λέξεις, εικόνες ή σύμβολα– συχνά εναρμονίζεται και συμπληρώνει την αίσθηση που αποπνέει ο χώρος στον οποίο απαντώνται. Κάποιες σκοτεινές φιγούρες, για παράδειγμα, έχουν το λημέρι τους σε εξίσου «σκοτεινά» σημεία της πόλης:
|
|
|
|
Σε αντίθεση με τα προηγούμενα, συνήθως προχωρημένα από καλλιτεχνικής άποψης γκραφίτι, υπάρχουν και άλλα, προκατασκευασμένα, τυποποιημένα και κυριολεκτικά τυπωμένα, τα οποία φαίνεται να έχουν σαν μοναδικό σκοπό το μαρκάρισμα, τη σφράγιση μιας περιοχής:
|
|
|
|
Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ορισμένες από τις πιο αξιοπερίεργες περιπτώσεις. Πάρτε για παράδειγμα το παρακάτω τυπωμένο γκραφίτι, που είχε κάνει την εμφάνιση του στην Αθήνα, το 2001–2:
|
|
|
|
Το πρώτο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό αφορούσε το περιεχόμενο του. Απαρτιζόταν από εναλλασσόμενους άσσους και μηδενικά, ενώ η λέξη «ONE» ενσωματωνόταν στο κάτω μέρος. Το δεύτερο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό είχε να κάνει με το γεγονός ότι απαντώταν κατά μήκος συγκεκριμένων μόνο δρόμων (στις παραπάνω φωτογραφίες, τη Σταδίου), και συνήθως ανά λίγα μόλις μέτρα. Τα δύο αυτά γνωρίσματα, δηλαδή η δυαδικότητα του περιεχομένου και η επιλεκτική, ανά λίγα μέτρα εμφάνιση του κατά μήκος συγκεκριμένων οδικών αξόνων, μας είχαν θυμήσει εξαρχής ορισμένες από τις ιδιότητες των ιών. Οι τελευταίοι αποτελούνται κυρίως από DNA ή RNA, που στην ουσία αντιπροσωπεύει γενετικές πληροφορίες κωδικοποιημένες σε τετραδικό αριθμητικό σύστημα, αρκετοί δε, όπως ο ιός του έρπητα, μεταδίδονται κατά μήκος συγκεκριμένων μόνο νευρικών αξόνων. Παράλληλα, η λέξη «ΙΟΣ» (Ι – ΟΣ) εννοιολογικά και ετυμολογικά σημαίνει «αυτός που υπάρχει, αυτός που συνιστά μονάδα» – «ΟΝΕ» στα αγγλικά.
Υπάρχουν πολλά τέτοια γραμματομορφικά χαρακτηριστικά σε αρκετές αρχέγονες ελληνικές λέξεις. Για παράδειγμα, η λέξη ΥΙΟΣ προκύπτει από το Υ που συμβολίζει τη σύζευξη των δύο σε ένα και το ΙΟΣ («αυτός που υπάρχει»), η λέξη ΩΟΝ (αυγό), προκύπτει από το Ω που συμβολίζει τη μήτρα και το ΟΝ, κλπ.
Την ιδέα, βέβαια, ότι οι δρόμοι της πόλης μπορεί να χρησιμεύουν στην κυκλοφορία, εκτός των οχημάτων, και άλλων «κινούμενων πραγμάτων», και ότι ίσως διαχωρίζουν κάτι περισσότερο από πολεοδομικά τετράγωνα, την είχαμε από παλιά και θα την ξανασυναντήσουμε στην πορεία της ευρύτερης συζήτησης μας, σε σχέση με άλλα θέματα.
Η εικόνα που είχαμε σχηματίσει περί ιού ενισχύθηκε όταν συναντήσαμε το ίδιο γκραφίτι σε πιο «light» μορφή, απαλλαγμένο από το «DNA» του:
|
|
|
Πλέον, είχαμε εντοπίσει το «θρεπτικό υλικό» στο οποίο αναπτυσσόταν ο «ιός», και το μόνο που έμενε ήταν να τον αναζητήσουμε σε σχετικά σημεία. Μας περίμεναν εκπλήξεις:
Κάποιος είχε μισοσβήσει το γκραφίτι από το σημείο αυτό. Το περίεργο ήταν ότι, αν ήθελε πραγματικά να το σβήσει, θα μπορούσε να το είχε κάνει εύκολα με ένα απλό πέρασμα μπογιάς (η κολώνα δεν είναι μαρμάρινη). Όχι, φαινόταν σαν να ήθελε απλώς να το θολώσει. Κάποιος;
Τώρα μάλιστα. Έχουμε και λέμε: το αρνητικό του γκραφίτι (πώς θα μπορούσε αυτό να εντυπωθεί, υποθέτοντας ότι ο δημιουργός του χρησιμοποιούσε μια επίπεδη πλάκα με διάκενα, μέσω των οποίων η μπογιά του σπρέι περνούσε και αποτύπωνε το επιδιωκόμενο σχήμα;) αποτυπωμένο αντίστροφα ως προς τον κάθετο άξονα (το δεξιά αριστερά και το αριστερά δεξιά), ενώ ένα φαινομενικά άσχετο αυτοκόλλητο «μηδέν» έχει αποσπαστεί από τον κυρίως όγκο. Αν αισθάνεστε ότι δεν καταλαβαίνετε τίποτα, σας συνιστούμε να ανοίξετε ένα βιβλίο Βιολογίας στο κεφάλαιο «Διαδικασία αντιγραφής του DNA και ο ρόλος του RNA». Εκεί, θα αναγνωρίσετε πολλές και θεμελιώδεις ομοιότητες με τα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου γκραφίτι.
Αν, πάλι, όλα αυτά σας φαίνονται εξωφρενικά, σας καταλαβαίνουμε απόλυτα. Ωστόσο, πέρα από οτιδήποτε άλλο, και για να θυμηθούμε και την προσέγγιση Ια, μπορείτε να σκεφτείτε μια λογική θεωρία, όσο τραβηγμένη θέλετε, που να εξηγεί γιατί κάποιος θα έμπαινε στον κόπο να αποτυπώσει όλες τις προηγούμενες παραλλαγές του εν λόγω γκραφίτι;
Υπάρχουν, βέβαια, και άλλα γκραφίτι με νομαδικές–μεταναστευτικές τάσεις, όπως ο σαλίγκαρος και ο τσαρλατάνος, που είχαν κάνει την εμφάνιση τους την ίδια γενική περίοδο με τον «ιό». Κρίνοντας από το σχεδιαστικό στυλ, πιστεύουμε –χωρίς να είμαστε βέβαιοι– ότι αποτελούσαν έργο του ίδιου καλλιτέχνη.
|
|
|
|
|
|
|
|
Ο σαλίγκαρος μάς είχε τραβήξει την προσοχή με τις σπείρες στο καπέλο και το καβούκι του, αλλά και με τη συνήθεια του να ξεφυτρώνει σε συγκεκριμένα, διόλου τυχαία σημεία της πόλης. Αφού σύρθηκε για ένα διάστημα στο Παγκράτι και στην Πλάκα, έγινε ορατός για τελευταία φορά στη Νέα Σμύρνη, όπου και χάθηκαν τα ίχνη του.
Ο τσαρλατάνος, πάλι, είχε άλλες ιδιότητες. Πέρα από το παράξενο ύφος του, ο τύπος αυτός σύχναζε κοντά σε σταυροδρόμια και εμφανιζόταν σχεδόν πάντα (κάτι που δε φαίνεται σε όλες τις φωτογραφίες) κάτω από πινακίδες με ονόματα οδών. Το τελευταίο αυτό χαρακτηριστικό, σε συνδυασμό με το ότι ο τσαρλατάνος ακολουθούσε διαφορετική κάθε φορά κατεύθυνση, μας έκανε να τον ακολουθούμε φωτογραφίζοντας τον.
Σύντομα εντοπίσαμε το λημέρι του και επιβεβαιώσαμε την αρχική μας εντύπωση ότι επρόκειτο για μέθυσο και γυναικά.
|
|
|
Εκεί, μας περίμενε και μία αντιστροφή ρόλων.
Πλέον, ήταν εκείνος που φωτογράφιζε εμάς!
Τώρα, φανταστείτε να εντοπίζατε κάποιον από τους δημιουργούς των γκραφίτι αυτών, και κρατώντας τον σφιχτά από το γιακά να τον ανακρίνατε σε στυλ: "Λέγε ρε, γιατί ζωγραφίζεις τους σαλίγκαρους σου σε διόλου τυχαία σημεία, έ; Μίλα." Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο φουκαράς θα σας κοίταζε αποσβολωμένος, προσπαθώντας να καταλάβει με τι είδους τρελό έχει μπλέξει. Είπαμε, σπάνια το υπόβαθρο πίσω από τα παράξενα γκραφίτι είναι συνειδητό. Σε ορισμένες περιπτώσεις, δε, το γκραφίτι φαίνεται να είναι πιο συνειδητοποιημένο απ' ό,τι ο δημιουργός του.
|
|
|
