20

Τριανταέξι τρισεκατομμύρια. Τόσα υπολογίζεται ότι είναι τα κύτταρα που απαρτίζουν έναν μέσο ενήλικο άνδρα, ενώ για μια μέση γυναίκα ο αριθμός ανέρχεται σε εικοσιοκτώ περίπου τρισεκατομμύρια (https://www.livescience.com/health/anatomy/how-many-cells-are-in-the-human-body-new-study-provides-an-answer). Λέμε «έναν άνδρα και μια γυναίκα», αντί για «το σώμα ενός άνδρα και μιας γυναίκας», καθώς, σύμφωνα με τη Βιολογία, οι δύο αυτές διατυπώσεις είναι ταυτόσημες. Μένοντας, λοιπόν, εδώ στη θεώρηση που θέλει τον άνθρωπο να αποτελείται από ύλη και μόνο, αφήνοντας κατά μέρος την ευρύτερη σχετική συζήτηση, τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να αναδεικνύεται ότι, πάντα μέσω της αμιγώς υλικής μας υπόστασης, οι συνήθειες, τα βιώματα και οι εμπειρίες των άμεσων προγόνων μας περνούν και σε εμάς, επηρεάζοντας το ποιοι είμαστε –το ποιοι διαμορφωνόμαστε να είμαστε– σε επίπεδο γενετικών καταβολών. Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή.

Αντίθετα με ό,τι πιστεύεται συνήθως, το DNA, ως μόριο, δεν ανακαλύφθηκε τον 20ο αιώνα, αλλά το 1869, από τον Ελβετό χημικό Johann Friedrich Miescher, ο οποίος, αγνοώντας τη λειτουργία του, το είχε ονομάσει νουκλεΐνη, θεωρώντας ότι παράγεται από τον πυρήνα («nucleus») των κυττάρων (https://www.yourgenome.org/theme/the-discovery-of-dna-the-first-building-blocks/). Η εργασία των βιολόγων James Dewey Watson και Francis Crick, που δημοσιεύτηκε το 1953 στο επιστημονικό περιοδικό "Nature" και την οποία έχουν υπόψη τους οι περισσότεροι, ήταν εκείνη που αποκάλυψε τη δομή και τη λειτουργία του DNA – τη διπλή έλικα, δηλαδή, και τον τρόπο κωδικοποίησης των γονιδίων. Όπως ήταν φυσικό, η δημοσίευση οδήγησε σε έκρηξη της έρευνας γύρω από τη Γενετική παγκοσμίως, και σήμερα, επτά περίπου δεκαετίες αργότερα, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τη γενική εικόνα.

Με λίγα λόγια, κάθε γνωστός ζωντανός οργανισμός στη Γη, χωρίς καμία εξαίρεση, αποθηκεύει τις γενετικές του πληροφορίες μέσω του δεσοξυριβοζονουκλεϊνικού οξέος – του μορίου που συντομογραφούμε ως DNA. Το DNA κωδικοποιεί στη δομή του το σύνολο των γονιδίων, και μπορεί να θεωρηθεί ένα εγχειρίδιο ανάπτυξης και λειτουργίας του οργανισμού, από τη γέννηση ως το θάνατο. Και τα πέντε βασίλεια ζώντων οργανισμών –Ζώα, Φυτά, Μύκητες, Πρώτιστα και Μονήρη– οργανώνουν το DNA υπό μορφή χρωμοσωμάτων, ενώ τα Μονήρη, που περιλαμβάνουν τα βακτήρια και τα «αρχαία» (μονοκύτταροι οργανισμοί, όμοιοι με τα βακτήρια), μη διαθέτοντας κυτταρικό πυρήνα, αποθηκεύουν το DNA τους σε ένα μοναδικό κυκλικό χρωμόσωμα στο κυτταρόπλασμα (ωστόσο, σε μερικά είδη «αρχαίων» έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη πολλαπλών χρωμοσωμάτων). Εξαίρεση του κανόνα των χρωμοσωμάτων αποτελούν οι ιοί, των οποίων το γενετικό υλικό μπορεί να είναι είτε DNA είτε RNA (ριβοζονουκλεϊνικό οξύ – μόριο όμοιο με το DNA), μονής ή διπλής έλικας, γραμμικό ή κυκλικό, συσκευασμένο σε ένα πρωτεϊνικό περίβλημα που ονομάζεται καψίδιο. Θα πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι οι ιοί δε συγκαταλέγονται στους ζώντες οργανισμούς, καθώς θεωρούνται δομές μεταξύ ζωής και μη ζωής.

 Τα τελευταία χρόνια, στη Βιολογία χρησιμοποιούνται και άλλες ταξινομήσεις, έξι βασιλείων, με διαχωρισμό των Μονήρων σε Βακτήρια και Αρχαία, ή και επτά βασιλείων, με διαχωρισμό των Πρωτίστων σε Πρωτόζωα και Χρωμιστά – αναλυτικότερα: https://el.wikipedia.org/wiki/Βασίλειο_(βιολογία).

Ερχόμενοι στον άνθρωπο, κάθε κύτταρο μας διαθέτει 23 ζεύγη χρωμοσωμάτων, με το ένα χρωμόσωμα κάθε ζεύγους να προέρχεται από τον πατέρα, και το άλλο από την μητέρα. Τα 46 αυτά χρωμοσώματα υπολογίζεται ότι εμπεριέχουν 20000–25000 γονίδια –ζεύγη γονιδίων, για την ακρίβεια, ένα από κάθε γονέα– αριθμός σχετικά μικρός αν κανείς τον συγκρίνει με την πολυπλοκότητα του ανθρώπινου οργανισμού, αλλά υπερεπαρκής αν ληφθεί υπόψη ότι τα γονίδια αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, σε απειρία δυνατών συνδυασμών. Κάθε κύτταρο, ανάλογα με την εξειδίκευση του, διαβάζει και ενεργοποιεί ένα μέρος μόνο αυτών των γονιδίων, μέσω εξαιρετικά περίπλοκων ρυθμιστικών μηχανισμών, που δεν είναι απολύτως κατανοητοί. Γενικά, όσο πιο εξειδικευμένα είναι τα κύτταρα, τόσο περισσότερες χιλιάδες γονιδίων του DNA τους ενεργοποιούν, και όσο περισσότερο η διαφοροποίηση τους αυξάνεται, τόσο τα κύτταρα χάνουν την ικανότητα τους να αναπαράγονται. Τα μυϊκά, τα νευρικά και τα κύτταρα του αίματος, για παράδειγμα, δεν αναπαράγονται υπό φυσιολογικές συνθήκες, σε αντίθεση με τα αδιαφοροποίητα βλαστοκύτταρα, που αναπαράγονται διαρκώς, έχοντας τη δυνατότητα να διαφοροποιούνται σε οποιοδήποτε άλλο είδος, ανάλογα με τις ανάγκες του οργανισμού.

Με τους παραπάνω μηχανισμούς κληρονομικότητας, είμαστε λίγο–πολύ εξοικειωμένοι. Γνωρίζουμε ότι τα γονίδια ελέγχουν το σύνολο πρακτικά των χαρακτηριστικών μας, λειτουργώντας ως προδιαγραφές, άλλοτε απόλυτες και άλλοτε πιο γενικές. Το χρώμα των ματιών, για παράδειγμα, ή η ομάδα αίματος, ρυθμίζονται απολύτως από τα σχετικά γονίδια, ενώ χαρακτηριστικά όπως το βάρος, το ύψος, ή οι αθλητικές επιδόσεις, έχουν μεν γενετικό υπόστρωμα, αλλά εξαρτώνται και από περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως η διατροφή, η άσκηση, η έκθεση στον ήλιο κλπ. Η εικόνα αυτή, του ατόμου που ισορροπεί μεταξύ των κληρονομικών του καταβολών και επιδράσεων του τρόπου ζωής, αποτελεί κοινή αντίληψη, όχι μόνο σύγχρονη, αλλά αρχέγονη, εμπεδωμένη στις πρώτες ήδη ανθρώπινες κοινωνίες, πολύ πριν την έλευση της γενετικής επιστήμης. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, έχει αρχίσει να αποκαλύπτεται η ύπαρξη ενός πρόσθετου επιπέδου κληρονομικότητας, κατά το οποίο οι συνήθειες, οι εμπειρίες, οι επιλογές ζωής γενικότερα, δε δρουν συμπληρωματικά απλώς στα γονίδια, αλλά τροποποιούν την έκφραση τους, ενισχύοντας ορισμένα και σιγάζοντας άλλα. Ο κλάδος της Γενετικής που ασχολείται με τις μεταβολές του είδους ονομάζεται Επιγενετική (όρος που καθιερώθηκε τη δεκαετία του 1940 από τον Άγγλο εμβρυολόγο Conrad Waddington – https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4901045/).

Χωρίς να μπλέξουμε σε λαβυρινθώδεις βιολογικές αναλύσεις, το DNA των χρωμοσωμάτων είναι σφιχτά συνεστραμμένο – τόσο σφιχτά, που αν ξετυλιγόταν θα έφτανε τα δύο σχεδόν μέτρα, τη στιγμή που τα χρωμοσώματα καταλαμβάνουν συνολικά όγκο μόλις δύο περίπου φεμτολίτρων ή 0,00000000000002 λίτρων. Στον απειροελάχιστο αυτό χώρο, στο εσωτερικό κάθε κυττάρου, βρίσκεται διευθετημένο το σύνολο των ανθρώπινων γονιδίων. Τώρα, το χρωμοσωμικό DNA δεν τυλίγεται απλώς γύρω από τον εαυτό του, αλλά και γύρω από πρωτεΐνες που ονομάζονται ιστόνες (σχετικό βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=gbSIBhFwQ4s). Το πόσο σφιχτά τυλιγμένο γύρω από τις ιστόνες είναι το DNA, καθορίζει την πρόσβαση που έχει το κύτταρο στα γονίδια – το πόσο εύκολα ή δύσκολα, δηλαδή, μπορεί να τα διαβάσει και να εκτελέσει τις γενετικές οδηγίες που το αφορούν. Εκείνο, λοιπόν, που έχει βρεθεί είναι ότι παράμετροι του τρόπου ζωής, όπως η δίαιτα, το στρες, ο ύπνος και η άσκηση, ασκούν δράση στις ιστόνες, προκαλώντας είτε σύσφιξη είτε χαλάρωση του DNA γύρω από αυτές, διευκολύνοντας την έκφραση ορισμένων γονιδίων, και σιγάζοντας άλλα (ενδεικτικά: https://www.news-medical.net/life-sciences/Histone-Modification.aspx).

Οι τροποποιήσεις των ιστόνων συνιστούν έναν από τους τρεις κύριους γνωστούς επιγενετικούς μηχανισμούς, μαζί με τη μεθυλίωση του DNA και τα μη κωδικοποιούντα ή μικρο–RNAs. Και πάλι χωρίς να επεκταθούμε, στη μεν μεθυλίωση, μεθυλικές ομάδες (CH₃) συνδέονται σε θέσεις του DNA (βάσεις κυτοσίνης), εμποδίζοντας την ανάγνωση των γονιδίων που κωδικοποιούνται σε αυτές, τα δε μικρο–RNA αποτελούν μικρά μόρια που συνδέονται σε θέσεις του αγγελιαφόρου RNA («messenger RNA» – το μόριο που συνδέεται ως εκμαγείο στο DNA, και διαβάζει ακολουθίες γονιδίων), μπλοκάροντας τους αντίστοιχους υποδοχείς ανάγνωσης γενετικών πληροφοριών (ενδεικτικά: https://en.wikipedia.org/wiki/DNA_methylation, https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1367593118301868).

Με λίγα λόγια, αυτό που πλέον γνωρίζουμε είναι ότι υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα κυτταρικών μηχανισμών που επιτρέπει σε κάθε άνθρωπο, όχι απλώς να παρακάμπτει τον γενετικό του προγραμματισμό, αλλά, μέσω των επιλογών του, να τον επαναδιατυπώνει, παραλείποντας «φράσεις», τονίζοντας «λέξεις» και αλλάζοντας «σημεία στίξης». Όμως, το πράγμα φαίνεται ότι προχωράει πολύ πιο πέρα – κυριολεκτικά πιο πέρα.

Μέχρι πρόσφατα, η αντίληψη μας για τις επιγενετικές τροποποιήσεις ήταν ότι αφορούν αποκλειστικά το άτομο, και ότι δε θα μπορούσαν να μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Ωστόσο, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 και μετά, όλο και περισσότερα στοιχεία περί του αντιθέτου άρχισαν να έρχονται στην επιφάνεια, προκαλώντας αρχικά έντονο σκεπτικισμό, και στη συνέχεια αυξανόμενη αποδοχή μεταξύ των βιολόγων (ενδεικτικά: https://www.jstor.org/stable/10.1086/598822?seq=6, https://news.ucsc.edu/2014/09/epigenetics.html, https://www.oxjournal.org/transgenerational-epigenetic-inheritance-a-review-of-the-mechanisms-factors-and-implications-of-a-growing-field/). Το βασικό αντεπιχείρημα ήταν ότι οι γνωστοί μηχανισμοί ήταν τέτοιοι, που απέκλειαν τις επιγενετικές τροποποιήσεις γονιδίων από το να περνούν στους απογόνους. Οι αλλαγές τύπου μεθυλίωσης DNA, για παράδειγμα, πιστευόταν ότι διαγράφονται εντελώς, δύο φορές ανά γενιά θηλαστικών: μία στο νεοσχηματισμένο έμβρυο, και μία κατά τη δημιουργία ωαρίων ή σπερματοζωαρίων στο ενήλικο άτομο. Νεότερα δεδομένα, ωστόσο, έδειξαν ότι ορισμένες εστίες μεθυλίωσης διαφεύγουν της διαγραφής αυτής, περνώντας στις επόμενες γενιές (https://academic.oup.com/pnasnexus/article/1/2/pgac040/6568568, https://www.the-scientist.com/does-human-epigenetic-inheritance-deserve-a-closer-look-69796).

Τα δεδομένα ήρθαν να προστεθούν σε σειρά παλαιότερων παρατηρήσεων που υποδείκνυαν ότι η διαγενεακή επιγενετική κληρονομικότητα είναι φαινόμενο υπαρκτό, και μάλιστα διαδεδομένο. Ήδη από τον 19ο αιώνα, είχε παρατηρηθεί ότι αιχμάλωτοι πολέμου του αμερικανικού εμφυλίου, επιζώντες ιδιαίτερα σκληρών συνθηκών κράτησης, αποκτούσαν αρσενικού φύλου απογόνους με μειωμένο προσδόκιμο ζωής, σαν κάτι από τις κακουχίες τους να περνούσε γενετικά στους γιους και στους εγγονούς τους (https://www.nber.org/bh/20231/epigenetic-influences-descendants-union-army-pows). Ανάλογες επιγενετικές επιδράσεις, όχι πάντα αρνητικές, είχαν διαπιστωθεί και σε απογόνους επιζώντων λιμών, όπως εκείνους του 1867–1869 στη Σουηδία, του 1944–1945 στην Ολλανδία, και του 1959–1961 στην Κίνα (https://www.nature.com/articles/s41418-023-01159-4). Σήμερα, γνωρίζουμε ότι το ψυχολογικό τραύμα γενικά, σε κάθε του μορφή, «αντηχείται» μέσω επιγενετικών μηχανισμών, όχι μόνο στους άμεσους απογόνους, αλλά και σε ακόλουθες γενιές (ενδεικτικά: https://www.scientificamerican.com/article/how-parents-rsquo-trauma-leaves-biological-traces-in-children/).

Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι, αν και ενδιαφέρουσες, διαγενεακές επιδράσεις όπως αυτές του τραύματος είναι πολύ γενικές για να μιλήσει κανείς περί γενετικά κληροδοτούμενων συνηθειών και  συμπεριφορών. Ωστόσο, υπάρχουν δεδομένα και για πολύ πιο ειδικές επιδράσεις επιγενετικής κληρονομικότητας. Σε ένα διάσημο πείραμα, ερευνητές προκάλεσαν σε ποντίκια σύνδεση της οσμής ανθών κερασιάς με το αίσθημα του φόβου, ασκώντας τους ήπια ηλεκτροσόκ. Αυτό που διαπιστώθηκε ήταν ότι και τα μικρά των ποντικιών αυτών, παρότι διαχωρισμένα από τους γονείς και μεγαλωμένα χωριστά, επεδείκνυαν νευρικότητα και φόβο όταν εκτίθενταν στο συγκεκριμένο άρωμα. Μάλιστα, η αυξημένη ευαισθησία διατηρήθηκε και σε απογόνους δεύτερης και τρίτης γενιάς, ακόμη πιο έντονη σε κάποιες περιπτώσεις, ενώ η ανάλυση του εγκεφάλου τους έδειξε αντίστοιχα αυξημένο αριθμό νευρώνων ειδικευμένων στην ανίχνευση της οσμής ανθών κερασιάς (σχετικά: https://www.livescience.com/41717-mice-inherit-fear-scents-genes.html, https://news.emory.edu/stories/2013/12/smell_epigenetics_ressler/campus.html).

Η έρευνα γύρω από το θέμα αυξάνεται διαρκώς, καθώς πλέον έχει διαπιστωθεί ότι και ασθένειες όπως ο καρκίνος ή ο σακχαρώδης διαβήτης υπόκεινται σε επιγενετική κληρονομικότητα (https://www.sciencedaily.com/releases/2024/03/240307110735.htm). Όχι ότι αυτό αποτελεί πραγματική έκπληξη. Η ιδέα ότι επίκτητα χαρακτηριστικά είναι δυνατόν να κληροδοτούνται σε επόμενες γενιές, δεν είναι ακριβώς ρηξικέλευθη· υπήρχε ριζωμένη στις αντιλήψεις πολλών εμπειρικών γιατρών και φυσιογνωστών από την αρχαιότητα ακόμα, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα είχε γίνει διάσημη μέσω του Γάλλου ζωολόγου Jean–Baptiste Lamarck, ο οποίος, στην πραγματεία του "Philosophie Zoologique", υποστήριζε ότι σωματικές προσαρμογές κατά τη διάρκεια ζωής ενός οργανισμού, όπως π.χ. οι ανεπτυγμένοι μυς ενός χειρωνάκτη, μπορεί να μεταφέρονται και στους απογόνους (σχετικά: https://en.wikipedia.org/wiki/Lamarckism). Ο «Λαμαρκισμός» είχε επί πολλά χρόνια λοιδορηθεί, θεωρούμενος μια μάλλον γραφική θεωρία, ωστόσο φαίνεται ότι, από κάποιες απόψεις, ο Lamarck είχε δίκιο. Γιατί, όπως έχει δείξει η Επιγενετική, μπορεί ο τρόπος ζωής ενός οργανισμού να μην τροποποιεί το DNA του, τροποποιεί όμως το τι και πώς τα κύτταρα θα αναγνώσουν από το DNA αυτό, τόσο στον ίδιο όσο και στους απογόνους του.

Ανεξάρτητα από όλα αυτά, ανεξάρτητα από ιατρικές εφαρμογές και βιολογικούς μηχανισμούς, στον πυρήνα του, το γεγονός ότι συνήθειες και εμπειρίες των προγόνων μας περνούν σε εμάς, διαμορφώνοντας εν μέρει και τη δική μας προσωπικότητα, έχει βαθιές και αναπάντεχες προεκτάσεις. Είναι σαν να διαπιστώνεται ότι μια ουλή, έπειτα από έναν τραυματισμό σε κάποιο σημείο του σώματος, μπορεί να εμφανίζεται απαράλλακτη και σε απογόνους, ακόμη και τρεις γενιές μετά. Εν προκειμένω, μάλιστα, δε μιλάμε για απλές ουλές, αλλά για «ουλές» που τροποποιούν λεπτές αποχρώσεις συμπεριφοράς. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, ένας άνθρωπος με ενασχόληση στον εσωτερισμό να κληροδοτεί το ενδιαφέρον του, αποκτώντας απογόνους με έμφυτη κλίση στην ίδια ενασχόληση. Αυτό ίσως ακούγεται τραβηγμένο, όμως θα πρέπει κανείς να θυμηθεί εδώ το πείραμα με τα άνθη κερασιάς, κατά το οποίο διαπιστώθηκαν, όχι μόνο εξειδικευμένες τροποποιήσεις συμπεριφοράς, αλλά και οι βιολογικές αλλαγές στον εγκέφαλο που σχετίζονταν με τις τροποποιήσεις αυτές.

Είμαστε, λοιπόν, εν μέρει προϊόντα επιλογών των γονέων, των παππούδων και των γιαγιάδων μας. Ή, αντιστρόφως, οι δικές μας ενασχολήσεις, τα δικά μας βιώματα, θα περάσουν σε κάποιο βαθμό στα παιδιά και στα εγγόνια μας. Αυτό, βέβαια, ισχύει ούτως ή άλλως, σε διάφορα επίπεδα, όμως οι συγκεκριμένες επιρροές είναι μιας άλλης τάξης. Και εδώ, πάλι, υπάρχουν δύο διαφορετικές αναγνώσεις, ανάλογα με την οπτική που θα επιλέξει κανείς. Από τη μία, αποκαλύπτεται πόσο και με πόσο διαφορετικούς τρόπους είμαστε εξαρτημένοι από εκείνα τα δύο φεμτολίτρα πληροφοριών μέσα στα κύτταρα μας. Από την άλλη, η Επιγενετική δείχνει ότι τα γονίδια δεν είναι μια φυλακή από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς. Δε γεννιόμαστε λευκή κόλλα χαρτί, αυτό είναι δεδομένο· όμως, μπορούμε, μέσω των επιλογών μας, να αλλάξουμε την έκφραση, τη «νοηματική απόδοση» της σελίδας αυτής, τροποποιώντας παράλληλα το τι θα γραφτεί, και τι δε θα γραφτεί, στην πρώτη σελίδα του βιβλίου της ζωής και των δικών μας απογόνων.

Ξεκινάμε ως πληροφορίες, σύμφωνα με την αμιγώς βιολογική θεώρηση. Γενετικές πληροφορίες που συσμίγονται πιθανολογικά με τις γενετικές πληροφορίες ενός έτερου γονέα, κωδικοποιούν αμινοξέα, και τελικά εξελίσσονται σε ζώσες βιολογικές δομές με συνείδηση και αυτοσυνείδηση. Μετά, οι ενσαρκώσεις των πληροφοριών αυτών εκτίθενται σε απειρία τυχαίων συνθηκών, αλληλεπιδρούν με άλλες ενσαρκωμένες πληροφορίες, και, αναλόγως των αλληλεπιδράσεων, δίνουν γένεση σε νέους συνδυασμούς πληροφοριών, με καρδιακό ρυθμό και αναπνοή. Σαν φαντάσματα χαμένων βιβλιοθηκών, κάπου στο ενδιάμεσο, παλαιότερες πληροφορίες, προγονικών ενσαρκώσεων, παρεμβάλλονται κι αυτές με τη σειρά τους, δημιουργώντας ένα μοναδικό γενετικό καλειδοσκόπιο.

Αυτά ορίζει η Βιολογία. Σύμφωνα με αυτά ήταν που καταλήξατε ένας μεσαίου αναστήματος μελαχρινός αντί για μια ξερακιανή με φακίδες – ή αντιστρόφως – ή τίποτα από τα δύο.

Τώρα, αν κανείς ήθελε να αμφισβητήσει τα παραπάνω, θα ξεκινούσε ρωτώντας κατά πόσο είναι η Βιολογία που διαμορφώνει την Πραγματικότητα, ή η Πραγματικότητα που διαμορφώνει τη Βιολογία. Κατά πόσο, δηλαδή, αυτά που διαπιστώνουμε επιστημονικά είναι αιτίες, και όχι αποτελέσματα. Αλλά, την έχουμε κάνει τη συζήτηση αυτή, και δεν υπάρχει λόγος να επανέλθουμε. Ας κλείσουμε, λοιπόν, εδώ με τη θεώρηση που θέλει τον άνθρωπο να αποτελείται από ύλη μόνο, και τον κόσμο να απαρτίζεται αποκλειστικά από μεγέθη που μπορούμε να μετρήσουμε. Εξάλλου, ακόμη κι έτσι, τα πράγματα δεν είναι λιγότερο αινιγματικά. Βρισκόμαστε όλοι πάνω σε μία μεγάλη σφαίρα που στριφογυρίζει διαρκώς και ταξιδεύει στις κοσμικές απεραντοσσύνες (Veridis Quo). Τι πιο τρελό απ' αυτό;

15/12/2024

Κοντεύουμε να συμπληρώσουμε το πρώτο τέταρτο του παράξενου αυτού αιώνα, και αν υπάρχει κάτι στο οποίο συμφωνούν όλοι, είναι πως τίποτα πια δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένο. Ποτέ δεν μπορούσε, στην πραγματικότητα, αλλά οι μεταβολές τείνουν πλέον να γίνουν τεκτονικές. Σεισμοί, λοιμοί, καταποντισμοί συνέβαιναν πάντα, δεν έγκειται εκεί η ειδοποιός διαφορά. Το ίδιο ισχύει και για τους πολέμους, τις ελλείψεις τροφίμων, την κλιματική κρίση – τα περισσότερα απ' όσα προβάλλονται ως σύγχρονα προβλήματα έχουν ορατές λύσεις, που τελικά αναλύονται σε ανάγκες αύξησης δαπανών. Η καθοριστική, κατά τα φαινόμενα μη αναστρέψιμη αλλαγή είναι η αδυναμία πλέον του μέσου ανθρώπου να παρακολουθήσει την αλλαγή.

Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες πίσω από αυτή την εξέλιξη, δύο όμως φαίνεται να έχουν τη μεγαλύτερη επίδραση. Ο πρώτος αφορά την ικανότητα του εγκεφάλου να προσαρμόζεται, να μαθαίνει δηλαδή να επεξεργάζεται σε υποσυνείδητο επίπεδο ερεθίσματα που αρχικά κινητοποιούσαν την προσοχή. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά· ένα από τα πιο χαρακτηριστικά, το οποίο μπορεί εύκολα να ελέγξει ο καθένας, σχετίζεται με τις τηλεοπτικές οθόνες. Συγκεκριμένα, όταν στις αρχές της δεκαετίας του 2010 έγινε η μετάβαση στην ψηφιακή τηλεόραση, το σήμα των ελληνικών σταθμών άλλαξε από αναλογία διαστάσεων οθόνης 4:3 σε 16:9. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, παλιότερες ταινίες και σειρές, που είχαν γυριστεί στο παλιό format, να προβάλονται παραμορφωμένες στις νέας γενιάς ευρείες οθόνες, με πεπλατυσμένα πρόσωπα και αντικείμενα. Το γεγονός ήταν τόσο ενοχλητικό για πολλούς, ώστε αναγκάζονταν να ρυθμίζουν την οθόνη τους σε αναλογία 4:3, με αποτέλεσμα δεξιά και αριστερά της εικόνας να εμφανίζονται κάθετες μαύρες μπάρες. Λίγο μόνο καιρό αργότερα, οι περισσότεροι είχαν συνηθίσει σε βαθμό ώστε να μη δίνουν σημασία. Σήμερα, ούτε καν αντιλαμβανόμαστε την παραμόρφωση αυτή· ο εγκέφαλος εκτελεί αυτόματα τις απαραίτητες διορθώσεις σε ό,τι βλέπει, κι εμείς δε συνειδητοποιούμε το παραμικρό (ισχύει σε παλιές σειρές περισσότερο, καθώς πολλές από τις ταινίες έχουν υποστεί επεξεργασία ώστε να είναι συμβατές με το νέο format).

Ο δεύτερος βασικός παράγοντας πίσω από την αυξανόμενη δυσκολία παρακολούθησης των αλλαγών έχει να κάνει με την υπερπληθώρα των ερεθισμάτων. Ένας ψίθυρος στη σιωπή έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο απ' ό,τι μια κραυγή μες στην οχλαγωγία, και στις μέρες μας έχουν αυξηθεί εκθετικά τόσο οι κραυγές όσο και η οχλαγωγία. Αναρτήσεις, ανακοινώσεις, ειδήσεις, διαφημίσεις, υπό μορφή κειμένου, εικόνας, ήχου, video, διακινούνται έντυπα και ηλεκτρονικά από αμέτρητες πηγές, δημιουργώντας έναν αέναο θόρυβο, άχρηστων κατά το πλείστον πληροφοριών. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ μέχρι πριν λίγα χρόνια το κρίσιμο σε μια διαδικτυακή αναζήτηση ήταν η ύπαρξη ευρετηριοποιημένης απάντησης από πλευράς μηχανής αναζήτησης, πλέον το κρίσιμο είναι η ορθή διατύπωση της ερώτησης, προκειμένου ο ερωτών να μην κατακλυστεί από πλήθος άχρηστων παράπλευρων απαντήσεων. Αποτέλεσμα της όλης κατάστασης είναι μια «κόπωση της πληροφορίας» σε παγκόσμιο επίπεδο. Το διαπιστώνει κανείς εύκολα αυτό π.χ. στις ταινίες, όπου η αισθητική τείνει να υποκαταστήσει την πλοκή. Μπορεί, έτσι, η τεχνοτροπία της μάσκας του υπερήρωα ή η ιδιαίτερη φωτογραφική διεύθυνση του φιλμ να αποτελεί το πρώτιστο στοιχείο ενδιαφέροντος για το θεατή, ο οποίος εμφανίζεται ολοένα και πιο δεκτικός σε παιδαριώδη σενάρια.

Γενικά, οι άνθρωποι είναι κορεσμένοι, κι επιζητούν πράγματα που δεν κουράζουν το μυαλό. Όλο και περισσότεροι επιλέγουν να κλείνονται στη σακούλα του μικρόκοσμου τους, αδιαφορώντας για ό,τι δεν τους αφορά άμεσα. Δεν έχουν περάσει πολλές δεκαετίες από την εποχή που εξελίξεις γύρω από επιστημονικά θέματα, κατορθώματα εξερευνητών ή αρχαιολογικές ανακαλύψεις συγκέντρωναν ζωηρό ενδιαφέρον και γίνονταν πρωτοσέλιδα εφημερίδων. Πλέον, τέτοιου είδους ειδήσεις είτε περνούν στα ψιλά είτε χάνονται στη διάχυτη φλυαρία.

Όλα αυτά, σε μία περίοδο κατά την οποία σημειώνονται τεκτονικές, όπως είπαμε, μεταβολές. Μόνο οι εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη αρκούν για να αλλάξουν όσα γνωρίζαμε, τα επόμενα χρόνια. Ηλεκτρονικά νευρωνικά δίκτυα με δυνατότητες αυτομάθησης, βασισμένα σε μοντέλα λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου, εξελίσσονται διαρκώς. Κβαντικοί υπολογιστές, ικανοί να επιλύουν εντός λεπτών προβλήματα που με συμβατικούς υπολογιστές θα απαιτούνταν χρόνια, αναπτύσσονται από εταιρίες–παίκτες. Στον τομέα της Γενετικής, υπάρχει πλέον η δυνατότητα εγγραφής ή διαγραφής μεμονωμένων γονιδίων στο DNA ενός ατόμου (https://en.wikipedia.org/wiki/CRISPR). Είναι σαφές ότι ο κόσμος μας αλλάζει πιο γρήγορα από ποτέ. Και η μαγεία του μέλλοντος θα είναι η Επιστήμη.

Παρατηρούνται, όμως, και βαθύτερες ανακατατάξεις, σε επίπεδο συλλογικού ασυνείδητου. Το φάσμα είναι πολύ ευρύ για μια συνολική συζήτηση, αξίζει ωστόσο εδώ να σταθούμε σε ένα θέμα που τελευταία έχει τραβήξει ξανά τη δημοσιότητα: το θέμα των UFO. Από το 2017 μέχρι σήμερα, λοιπόν, στα διεθνή ΜΜΕ έχει παρουσιαστεί ένας αριθμός video προερχόμενων από το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ, στα οποία καταγράφονται άγνωστης ταυτότητας ιπτάμενα αντικείμενα. Επίσημοι φορείς που κλήθηκαν να σχολιάσουν τα «video UFO του Πενταγώνου», όπως έγιναν γνωστά, ανάμεσα τους και το ίδιο το Πεντάγωνο, κατέληξαν στο ότι, για ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, δεν υπάρχει σαφής ερμηνεία. Το Γραφείο Διευθυντή Εθνικών Πληροφοριών των ΗΠΑ, συγκεκριμένα, (Office of the Director of National Intelligence), δημοσιοποίησε τον Ιούνιο του 2021 έκθεση, σύμφωνα με την οποία δεν υπήρχαν επαρκή δεδομένα για ασφαλή συμπεράσματα ως προς τη φύση των μυστηριωδών αντικειμένων – συμπεριλαμβανομένου του κατά πόσο αυτά αποτελούν προϊόντα εξελιγμένης γήινης τεχνολογίας, ατμοσφαιρικά φαινόμενα ή αντικείμενα εξωγήινης προέλευσης. Η έκθεση ανέφερε ότι, σε έναν αριθμό περιστατικών, τα Αταυτοποίητα Εναέρια Φαινόμενα (Unidentified Aerial Phenomena – UAP) επεδείκνυαν ασυνήθιστα πτητικά χαρακτηριστικά, όπως ανάπτυξη υψηλών ταχυτήτων –ενίοτε σπάζοντας το φράγμα του ήχου, δίχως τη δημιουργία της χαρακτηριστικής βροντής– πρωτοφανή ικανότητα ελιγμών, μεγάλη διάρκεια πτήσης, αλλά και ικανότητα κατάδυσης στον ωκεανό. Ορισμένα από τα UAP κινούνταν χωρίς εμφανές σύστημα προώθησης, εκτελώντας μανούβρες με τέτοια ταχύτητα που κανονικά θα κατέστρεφε οποιοδήποτε σκάφος. Αυτές οι παρατηρήσεις, σχολιαζόταν, θα μπορούσαν να οφείλονται σε σφάλματα αισθητήρων, παραχάραξη δεδομένων, ή λάθη από πλευράς παρατηρητών, και έχριζαν περεταίρω ανάλυσης. Θεωρούνταν, ωστόσο, ότι οι περισσότερες περιπτώσεις UAP αφορούσαν υλικά αντικείμενα, και όχι σφάλματα αισθητήρων. Καταλήγοντας, η έκθεση συμπέραινε ότι τα UAP δεν είχαν μία μοναδική εξήγηση, προτείνοντας την κατηγοριοποίηση τους σε «σύγχυση αερομεταφορών», «φυσικά ατμοσφαιρικά φαινόμενα», «τεχνολογία προερχόμενη από την κυβέρνηση των ΗΠΑ ή εγχώριες εταιρίες», «σκάφη ξένων κρατών» και «άλλο» (σε σχέση με τα προηγούμενα: https://en.wikipedia.org/wiki/Pentagon_UFO_videos, https://www.youtube.com/watch?v=ZBtMbBPzqHY.

Χωρίς να μπούμε στην ουσία του θέματος, άσχετα με το αν τελικά έχουμε να κάνουμε με αντικείμενα εξωγήινης προέλευσης ή όχι, στην ιστορία αυτή διαπιστώνονται ορισμένες αξιοσημείωτες εξελίξεις. Η πρώτη αφορά τον επίσημα χρησιμοποιούμενο όρο, που από UFO (Unidentified Flying Objects – Άγνωστης Ταυτότητας Ιπτάμενα Αντικείμενα) άλλαξε σε UAP (Unidentified Aerial Phenomena – Αταυτοποίητα Εναέρια Φαινόμενα, αν και ορισμένοι, όπως η NASA και η Wikipedia, αντιστοιχούν το A σε «Anomalous»). Είναι προφανές ότι η αλλαγή έγινε για να αποφορτιστεί το ζήτημα από τους «εξωγήινους» συνειρμούς των UFO. Εξάλλου, στα περισσότερα σχετικά video γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι καταγράφονται αντικείμενα, και όχι φαινόμενα. Υιοθετώντας, λοιπόν, έναν νέο, πιο ευρύ όρο, επιχειρείται μία καινούρια προσέγγιση, απαλλαγμένη από υποκειμενισμούς και προκαταλήψεις. Μία δεύτερη σημαντική εξέλιξη έχει να κάνει με το γεγονός ότι επίσημοι φορείς των ΗΠΑ αναφέρονται πλέον ανοιχτά στην πιθανότητα εξωγήινης προέλευσης ορισμένων UAP. Για όποιον έχει παρακολουθήσει την ιστορία, παλιότερα κάτι τέτοιο δε συνέβαινε, και οι όποιες επίσημες απαντήσεις απέκλειαν ή παρουσίαζαν ως εξαιρετικά απίθανο ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Όμως, η πιο σημαντική διαφοροποίηση αφορά την πρόσληψη του όλου θέματος από πλευράς κοινού. Και πάλι για όποιον έχει παρακολουθήσει την ιστορία, εκεί που παλιότερα είχε δημιουργηθεί ολόκληρο κίνημα γύρω από τα UFO, και κάθε σχετικό video θα απασχολούσε έντονα την κοινή γνώμη, πλέον ο μέσος άνθρωπος παρακολουθεί, ανασηκώνει νοερά τους ώμους, και έπειτα από λίγο ξεχνά το όλο θέμα. Σαφώς υπάρχουν και εκείνοι που ενδιαφέρονται ενεργά, όμως συγκριτικά αποτελούν μια μικρή, περιθωριακή για πολλούς, μειοψηφία. Δεν έχει κανείς παρά να ρίξει μια ματιά στα διάφορα διαδικτυακά καφενεία, όπου π.χ. μια είδηση περί διαζυγίου μεταξύ celebrities συγκεντρώνει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από θέματα όπως αυτό. Στην πιθανή αντίρρηση ότι η χλωρίδα και η πανίδα τόπων του Διαδικτύου δε συνιστούν αντιπροσωπευτικό δείγμα, τα ίδια ισχύουν και στην τηλεόραση, στον τύπο, στην κυρίαρχη θεματολογία γενικότερα.

Τελικά, η κουλτούρα της εποχής, σε συνδυασμό με την υπερφόρτωση πληροφοριών και την αίσθηση ότι ελάχιστα μπορούν να επηρεάσουν τον κόσμο, οδηγεί όλο και περισσότερους σε ένα είδος αντιδραστικής εσωστρέφειας – σε ενασχολήσεις με στενό ορίζοντα αλλά άμεση ανταπόδοση, συνήθως σχετική με την ικανοποίηση βασικών ενστίκτων. Αποτυπώνεται το κυνήγι αυτό του εφήμερου στην κυρίαρχη στάση ζωής, που απορρίπτει τους βαθείς προβληματισμούς και δίνει την έμφαση στο τώρα. Κι έτσι, ενώ π.χ. ένα από τα πρώτα σκιρτήματα νοημοσύνης θα πρέπει να ήταν η επίγνωση του επικείμενου θανάτου, την εποχή της εικόνας και των ινστιτούτων ομορφιάς, κάθε σχετική συζήτηση εξορκίζεται. Νομοτελειακά, βέβαια, όλα τα «εξορκισμένα υπαρξιακά» βρίσκουν τον τρόπο να επιστρέφουν στις κοινωνίες, συχνά εξευγενισμένα και εξευμενισμένα. Ίσως έτσι να εξηγείται η πρόσφατη μόδα της αποτύπωσης κρανίων σε ρούχα, εσώρουχα, τατουάζ, αξεσουάρ, ακόμη και παιδικές πιτζάμες.

Επιστρέφοντας στην αρχική συζήτηση, προηγουμένως κάναμε λόγο για συλλογικό ασυνείδητο. Και αναφερθήκαμε στο θέμα των UFO, σημειώνοντας ότι για μια συνολική εικόνα, κανείς θα έπρεπε να έχει παρακολουθήσει την ιστορία από την αρχή. Όμως, και αυτή η εικόνα αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης εικόνας, που ξεκίνησε να διαμορφώνεται στις αρχές του 20ου αιώνα. Σχετική είναι μία σημαντική επέτειος εκατό χρόνων που συμπληρώνεται αυτόν τον καιρό, άγνωστη στους περισσότερους. Αφορά την 1η Ιανουαρίου 1925, ημέρα που ο αστρονόμος Edwin Powel Hubble παρουσίασε στην Αμερικανική Εταιρία Αστρονομίας αδιάσειστα στοιχεία περί της ύπαρξης ενός άλλου γαλαξία πέραν του δικού μας – εκείνον της Ανδρομέδας. Έτσι, ενώ μέχρι τότε πιστευόταν ότι μοναδικός γαλαξίας ήταν «Ο Γαλαξίας» μας, από εκείνη τη μέρα και μετά, σταδιακά, αποκαλύφθηκε ότι ο γαλαξίας μας δεν αποτελεί παρά «ένα γαλαξία» ανάμεσα σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια, ή και τρισεκατομμύρια άλλους (σχετικά: https://www.discovermagazine.com/the-sciences/january-1-1925-the-day-we-discovered-the-universe, https://en.wikipedia.org/wiki/Edwin_Hubble). Ξαφνικά, το Σύμπαν μεγάλωσε κατά πολλές τάξεις μεγέθους, ενώ η εικόνα του ανθρώπου μέσα σε αυτό μίκρυνε αντιστοίχως. Είχε προηγηθεί, λίγα χρόνια νωρίτερα, η διατύπωση της Κβαντικής Θεωρίας, που καταδείκνυε την αδυναμία της νευτώνειας, και κατ' επέκταση της ανθρώπινης λογικής, να ερμηνεύσει συνολικά τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου. (Η διατύπωση της Κβαντικής Θεωρίας τοποθετείται το 1900 – https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_quantum_mechanics. Όσο για την ισχύ της, δεν πρόκειται για εικασίες. Στα βίντεο των διευθύνσεων https://www.youtube.com/watch?v=5SIxEiL8ujA και https://www.youtube.com/watch?v=zcqZHYo7ONs) παρουσιάζεται ένα απλό πειραματικό παράδοξο, που ερμηνεύεται μόνο ως κβαντικό φαινόμενο.)

Οι δύο αυτές εξελίξεις των αρχών του προηγούμενου αιώνα είχαν καθοριστική επίδραση στο ασυνείδητο της ανθρωπότητας, αλλά και σε μεμονωμένα άτομα με βαθύτερη επίγνωση της σημασίας τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα χρόνο μετά την αποκάλυψη της ύπαρξης άλλων γαλαξιών, το 1926, ο γνωστός Αμερικανός συγγραφέας Howard Philips Lovecraft έγραψε το διήγημα "The Call of Cthulhu", που θα έδινε γένεση στη λεγόμενη Μυθολογία Κθούλου και στο είδος των ιστοριών Κοσμικού Τρόμου. Σε αυτές, η ασημαντότητα του ανθρώπου μέσα στο αχανές Σύμπαν αντιπαραβάλλεται με ράτσες όντων πανάρχαιων, ασύγκριτα εξελιγμένων, τόσο ολοκληρωτικά ξένων και ασύμβατων με καθετί ανθρώπινο, ώστε να μοιάζουν θεοί. Γύρω από το τελευταίο αυτό στοιχείο είναι που συνήθως υφαίνεται η πλοκή στις ιστορίες του είδους. Ωστόσο, ο τρόμος, ο καθεαυτό κοσμικός τρόμος, προκύπτει από μόνο το γεγονός του αμελητέου των ανθρώπινων μεγεθών στις κοσμικές κλίμακες.

Κοιτάζοντας ξανά στο σήμερα, γίνεται φανερό ότι η ανθρώπινη ιδέα περί μοναδικότητας, προνομιακού ρόλου, κεντρικής θέσης στον κόσμο κλπ. έχει δεχθεί απανωτά πλήγματα μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Πρώτα το ηλιοκεντρικό σύστημα ήρθε να αντικαταστήσει το γεωκεντρικό, μετά ανακαλύφθηκαν άλλοι γαλαξίες, μετά ξεκίνησαν συζητήσεις για πολλαπλές διαστάσεις, πολλαπλά σύμπαντα, πολλαπλές Πραγματικότητες, τα δε τριάντα τελευταία χρόνια έχουν εντοπιστεί περί τους 5000 εξωπλανήτες –πλανήτες, δηλαδή, εκτός του δικού μας ηλιακού συστήματος– για αρκετούς από τους οποίους υπάρχουν και δεδομένα ως προς τη σύσταση, την ατμόσφαιρα κλπ. Είναι δραματική η έκπτωση της σημασίας του ανθρώπου στη μεγάλη εικόνα. Και ο αντίκτυπος ξεκινά από το συλλογικό και φτάνει στο ατομικό επίπεδο. Δεν είναι περίεργη, λοιπόν, εκείνη η γενικευμένη στροφή στο εφήμερο που λέγαμε, ιδίως αν ληφθούν υπόψη τα ρεύματα της εποχής. Οι άνθρωποι προτιμούν να αισθάνονται σημαντικοί στα ασήμαντα, παρά ασήμαντοι στα σημαντικά. Είναι υπαρξιακή ανάγκη αυτή, που δεν επιδέχεται εκλογικεύσεις. Γι' αυτό και η συμμόρφωση με τις εκάστοτε μόδες αποτελεί για πολλούς κάτι το ενστικτώδες.

Κάπως έτσι, σε κρίση εικόνας εαυτού και αναζήτηση ρόλου, συμπληρώνουμε το πρώτο αυτό τέταρτο του 21ου αιώνα. Αρκετοί πιστεύουν ότι εισερχόμαστε σε έναν νέο Μεσαίωνα, βλέποντας στην κατάσταση ενδείξεις μιας μη αναστρέψιμης παρακμής. Μπορεί. Από την άλλη, είναι γνωστό ότι η Εξέλιξη λειτουργεί μη γραμμικά. Κατά το βιολογικό φαινόμενο της Μεταμόρφωσης, που παρατηρείται σε αρκετά ζωικά είδη, ο οργανισμός εκδηλώνει μία απότομη, εκτεταμένη αλλαγή της σωματικής δομής, με ανάπτυξη νέων οργάνων, συχνά συνοδευόμενη από αλλαγές στην τροφική συμπεριφορά. Ίσως η ανθρωπότητα, σαν οργανισμός, να μπαίνει σε μια ανάλογη φάση. Στην περίπτωση αυτή, ουδείς μπορεί να προβλέψει το προϊόν της μετάλλαξης. Ίσως το αποτέλεσμα να μη μας αρέσει. Μοναδικός στόχος της Εξέλιξης είναι η επιβίωση, ασχέτως του πόσο ελκυστικά ή αποκρουστικά μπορεί να φαντάζουν σ' εμάς τα προϊόντα της. Το Σύμπαν είναι παγερά αδιάφορο στα συναισθήματα μας. Και το παγερά αυτό είναι κυριολεκτικό (Astronomy). 

ΥΓ. Παρεμπιπτόντως, σχετικά με εκείνα τα UAP της κατηγορίας «άλλο», μιας και αναφερθήκαμε στην Κβαντική Θεωρία: Ανεπτυγμένη τεχνολογία ισοδυναμεί με βαθύτερη κατανόηση και αξιοποίηση των νόμων της φύσης. Ένας υπερπροηγμένος εξωγήινος πολιτισμός, ικανός να φτάνει στη Γη, σίγουρα θα είχε προχωρήσει τις γνώσεις του –και τις εφαρμογές τους– στον τομέα της Κβαντικής Φυσικής. Σε ένα τέτοιο επίπεδο, με κβαντικές εφαρμογές υπέρθεσης, διεμπλοκής, σηράγγωσης κλπ., ίσως η επαφή με έναν άλλο πολιτισμό, από μια διαφορετική «κβαντική πραγματικότητα», να ήταν προβληματική, αφού ρόλο παρατηρητών θα έπαιζαν πλέον όντα με εντελώς ξένο υπόβαθρο, ο δε ρόλος του Παρατηρητή σε κάθε κβαντικό φαινόμενο είναι κεντρικός. Ίσως, για τους υποθετικούς εξωγήινους, αυτός να ήταν ένας λόγος προκειμένου να αποφεύγουν την επαφή μαζί μας.

Θα μπορούσε να αποτελέσει κεντρική ιδέα διηγήματος επιστημονικής φαντασίας, αν δεν αποτελεί ήδη. Πάλι, ίσως να μην πρόκειται για φαντασία.

05/12/2023