20

Κοντεύουμε να συμπληρώσουμε το πρώτο τέταρτο του παράξενου αυτού αιώνα, και αν υπάρχει κάτι στο οποίο συμφωνούν όλοι, είναι πως τίποτα πια δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένο. Ποτέ δεν μπορούσε, στην πραγματικότητα, αλλά οι μεταβολές τείνουν πλέον να γίνουν τεκτονικές. Σεισμοί, λοιμοί, καταποντισμοί συνέβαιναν πάντα, δεν έγκειται εκεί η ειδοποιός διαφορά. Το ίδιο ισχύει και για τους πολέμους, τις ελλείψεις τροφίμων, την κλιματική κρίση – τα περισσότερα απ' όσα προβάλλονται ως σύγχρονα προβλήματα έχουν ορατές λύσεις, που τελικά αναλύονται σε ανάγκες αύξησης δαπανών. Η καθοριστική, κατά τα φαινόμενα μη αναστρέψιμη αλλαγή είναι η αδυναμία πλέον του μέσου ανθρώπου να παρακολουθήσει την αλλαγή.

Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες πίσω από αυτή την εξέλιξη, δύο όμως φαίνεται να έχουν τη μεγαλύτερη επίδραση. Ο πρώτος αφορά την ικανότητα του εγκεφάλου να προσαρμόζεται, να μαθαίνει δηλαδή να επεξεργάζεται σε υποσυνείδητο επίπεδο ερεθίσματα που αρχικά κινητοποιούσαν την προσοχή. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά, το οποίο μπορεί εύκολα να ελέγξει ο καθένας, σχετίζεται με τις τηλεοπτικές οθόνες. Συγκεκριμένα, όταν στις αρχές της δεκαετίας του 2010 έγινε η μετάβαση στην ψηφιακή τηλεόραση, το σήμα των ελληνικών σταθμών άλλαξε από αναλογία διαστάσεων οθόνης 4:3 σε 16:9. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, παλιότερες ταινίες και σειρές, που είχαν γυριστεί στο παλιό format, να προβάλονται παραμορφωμένες στις νέας γενιάς ευρείες οθόνες, με πεπλατυσμένα πρόσωπα και αντικείμενα. Το γεγονός ήταν τόσο ενοχλητικό για πολλούς, ώστε αναγκάζονταν να ρυθμίζουν την οθόνη τους σε αναλογία 4:3, με αποτέλεσμα δεξιά και αριστερά της εικόνας να εμφανίζονται κάθετες μαύρες μπάρες. Λίγο μόνο καιρό αργότερα, οι περισσότεροι είχαν συνηθίσει σε βαθμό ώστε να μη δίνουν σημασία. Σήμερα, ούτε καν αντιλαμβανόμαστε την παραμόρφωση αυτή· ο εγκέφαλος εκτελεί αυτόματα τις απαραίτητες διορθώσεις σε ό,τι βλέπει, κι εμείς δε συνειδητοποιούμε το παραμικρό (ισχύει σε παλιές σειρές περισσότερο, καθώς πολλές από τις ταινίες έχουν υποστεί επεξεργασία ώστε να είναι συμβατές με το νέο format).

Ο δεύτερος βασικός παράγοντας πίσω από την αυξανόμενη δυσκολία παρακολούθησης των αλλαγών έχει να κάνει με την υπερπληθώρα των ερεθισμάτων. Ένας ψίθυρος στη σιωπή έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο απ' ό,τι μια κραυγή μες στην οχλαγωγία, και στις μέρες μας έχουν αυξηθεί εκθετικά τόσο οι κραυγές όσο και η οχλαγωγία. Αναρτήσεις, ανακοινώσεις, ειδήσεις, διαφημίσεις, υπό μορφή κειμένου, εικόνας, ήχου, video, διακινούνται έντυπα και ηλεκτρονικά από αμέτρητες πηγές, δημιουργώντας έναν αέναο θόρυβο, άχρηστων κατά το πλείστον πληροφοριών. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ μέχρι πριν λίγα χρόνια το κρίσιμο σε μια διαδικτυακή αναζήτηση ήταν η ύπαρξη ευρετηριοποιημένης απάντησης από πλευράς μηχανής αναζήτησης, πλέον το κρίσιμο είναι η ορθή διατύπωση της ερώτησης, προκειμένου ο ερωτών να μην κατακλυστεί από πλήθος άχρηστων παράπλευρων απαντήσεων. Αποτέλεσμα της όλης κατάστασης είναι μια «κόπωση της πληροφορίας» σε παγκόσμιο επίπεδο. Το διαπιστώνει κανείς εύκολα αυτό π.χ. στις ταινίες, όπου η αισθητική τείνει να υποκαταστήσει την πλοκή. Μπορεί, έτσι, η τεχνοτροπία της μάσκας του υπερήρωα ή η ιδιαίτερη φωτογραφική διεύθυνση του φιλμ να αποτελεί το πρώτιστο στοιχείο ενδιαφέροντος για το θεατή, ο οποίος εμφανίζεται ολοένα και πιο δεκτικός σε παιδαριώδη σενάρια.

Γενικά, οι άνθρωποι είναι κορεσμένοι, κι επιζητούν πράγματα που δεν κουράζουν το μυαλό. Όλο και περισσότεροι επιλέγουν να κλείνονται στη σακούλα του μικρόκοσμου τους, αδιαφορώντας για ό,τι δεν τους αφορά άμεσα. Δεν έχουν περάσει πολλές δεκαετίες από την εποχή που εξελίξεις γύρω από επιστημονικά θέματα, κατορθώματα εξερευνητών ή αρχαιολογικές ανακαλύψεις συγκέντρωναν ζωηρό ενδιαφέρον και γίνονταν πρωτοσέλιδα εφημερίδων. Πλέον, τέτοιου είδους ειδήσεις είτε περνούν στα ψιλά είτε χάνονται στη διάχυτη φλυαρία.

Όλα αυτά, σε μία περίοδο κατά την οποία σημειώνονται τεκτονικές, όπως είπαμε, μεταβολές. Μόνο οι εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη αρκούν για να αλλάξουν όσα γνωρίζαμε, τα επόμενα χρόνια. Ηλεκτρονικά νευρωνικά δίκτυα με δυνατότητες αυτομάθησης, βασισμένα σε μοντέλα λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου, εξελίσσονται διαρκώς. Κβαντικοί υπολογιστές, ικανοί να επιλύουν εντός λεπτών προβλήματα που με συμβατικούς υπολογιστές θα απαιτούνταν χρόνια, αναπτύσσονται από εταιρίες–παίκτες. Στον τομέα της Γενετικής, υπάρχει πλέον η δυνατότητα εγγραφής ή διαγραφής μεμονωμένων γονιδίων στο DNA ενός ατόμου (https://en.wikipedia.org/wiki/CRISPR). Είναι σαφές ότι ο κόσμος μας αλλάζει πιο γρήγορα από ποτέ. Και η μαγεία του μέλλοντος θα είναι η Επιστήμη.

Παρατηρούνται, όμως, και βαθύτερες ανακατατάξεις, σε επίπεδο συλλογικού ασυνείδητου. Το φάσμα είναι πολύ ευρύ για μια συνολική συζήτηση, αξίζει ωστόσο εδώ να σταθούμε σε ένα θέμα που τελευταία έχει τραβήξει ξανά τη δημοσιότητα: το θέμα των UFO. Από το 2017 μέχρι σήμερα, λοιπόν, στα διεθνή ΜΜΕ έχει παρουσιαστεί ένας αριθμός video προερχόμενων από το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ, στα οποία καταγράφονται άγνωστης ταυτότητας ιπτάμενα αντικείμενα. Επίσημοι φορείς που κλήθηκαν να σχολιάσουν τα «video UFO του Πενταγώνου», όπως έγιναν γνωστά, ανάμεσα τους και το ίδιο το Πεντάγωνο, κατέληξαν στο ότι, για ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, δεν υπάρχει σαφής ερμηνεία. Το Γραφείο Διευθυντή Εθνικών Πληροφοριών των ΗΠΑ, συγκεκριμένα, (Office of the Director of National Intelligence), δημοσιοποίησε τον Ιούνιο του 2021 έκθεση, σύμφωνα με την οποία δεν υπήρχαν επαρκή δεδομένα για ασφαλή συμπεράσματα ως προς τη φύση των μυστηριωδών αντικειμένων – συμπεριλαμβανομένου του κατά πόσο αυτά αποτελούν προϊόντα εξελιγμένης γήινης τεχνολογίας, ατμοσφαιρικά φαινόμενα ή αντικείμενα εξωγήινης προέλευσης. Η έκθεση ανέφερε ότι, σε έναν αριθμό περιστατικών, τα Αταυτοποίητα Εναέρια Φαινόμενα (Unidentified Aerial Phenomena – UAP) επεδείκνυαν ασυνήθιστα πτητικά χαρακτηριστικά, όπως ανάπτυξη υψηλών ταχυτήτων –ενίοτε σπάζοντας το φράγμα του ήχου, δίχως τη δημιουργία της χαρακτηριστικής βροντής– πρωτοφανή ικανότητα ελιγμών, μεγάλη διάρκεια πτήσης, αλλά και ικανότητα κατάδυσης στον ωκεανό. Ορισμένα από τα UAP κινούνταν χωρίς εμφανές σύστημα προώθησης, εκτελώντας μανούβρες με τέτοια ταχύτητα που κανονικά θα κατέστρεφε οποιοδήποτε σκάφος. Αυτές οι παρατηρήσεις, σχολιαζόταν, θα μπορούσαν να οφείλονται σε σφάλματα αισθητήρων, παραχάραξη δεδομένων, ή λάθη από πλευράς παρατηρητών, και έχριζαν περεταίρω ανάλυσης. Θεωρούνταν, ωστόσο, ότι οι περισσότερες περιπτώσεις UAP αφορούσαν υλικά αντικείμενα, και όχι σφάλματα αισθητήρων. Καταλήγοντας, η έκθεση συμπέραινε ότι τα UAP δεν είχαν μία μοναδική εξήγηση, προτείνοντας την κατηγοριοποίηση τους σε «σύγχυση αερομεταφορών», «φυσικά ατμοσφαιρικά φαινόμενα», «τεχνολογία προερχόμενη από την κυβέρνηση των ΗΠΑ ή εγχώριες εταιρίες», «σκάφη ξένων κρατών» και «άλλο» (σε σχέση με τα προηγούμενα: https://en.wikipedia.org/wiki/Pentagon_UFO_videos, https://www.youtube.com/watch?v=ZBtMbBPzqHY.

Χωρίς να μπούμε στην ουσία του θέματος, άσχετα με το αν τελικά έχουμε να κάνουμε με αντικείμενα εξωγήινης προέλευσης ή όχι, στην ιστορία αυτή διαπιστώνονται ορισμένες αξιοσημείωτες εξελίξεις. Η πρώτη αφορά τον επίσημα χρησιμοποιούμενο όρο, που από UFO (Unidentified Flying Objects – Άγνωστης Ταυτότητας Ιπτάμενα Αντικείμενα) άλλαξε σε UAP (Unidentified Aerial Phenomena – Αταυτοποίητα Εναέρια Φαινόμενα, αν και ορισμένοι, όπως η NASA και η Wikipedia, αντιστοιχούν το A σε «Anomalous»). Είναι προφανές ότι η αλλαγή έγινε για να αποφορτιστεί το ζήτημα από τους «εξωγήινους» συνειρμούς των UFO. Εξάλλου, στα περισσότερα σχετικά video γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι καταγράφονται αντικείμενα, και όχι φαινόμενα. Υιοθετώντας, λοιπόν, έναν νέο, πιο ευρύ όρο, επιχειρείται μία καινούρια προσέγγιση, απαλλαγμένη από υποκειμενισμούς και προκαταλήψεις. Μία δεύτερη σημαντική εξέλιξη έχει να κάνει με το γεγονός ότι επίσημοι φορείς των ΗΠΑ αναφέρονται πλέον ανοιχτά στην πιθανότητα εξωγήινης προέλευσης ορισμένων UAP. Για όποιον έχει παρακολουθήσει την ιστορία, παλιότερα κάτι τέτοιο δε συνέβαινε, και οι όποιες επίσημες απαντήσεις απέκλειαν ή παρουσίαζαν ως εξαιρετικά απίθανο ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Όμως, η πιο σημαντική διαφοροποίηση αφορά την πρόσληψη του όλου θέματος από πλευράς κοινού. Και πάλι για όποιον έχει παρακολουθήσει την ιστορία, εκεί που παλιότερα είχε δημιουργηθεί ολόκληρο κίνημα γύρω από τα UFO, και κάθε σχετικό video θα απασχολούσε έντονα την κοινή γνώμη, πλέον ο μέσος άνθρωπος παρακολουθεί, ανασηκώνει νοερά τους ώμους, και έπειτα από λίγο ξεχνά το όλο θέμα. Σαφώς υπάρχουν και εκείνοι που ενδιαφέρονται ενεργά, όμως συγκριτικά αποτελούν μια μικρή, περιθωριακή για πολλούς, μειοψηφία. Δεν έχει κανείς παρά να ρίξει μια ματιά στα διάφορα διαδικτυακά καφενεία, όπου π.χ. μια είδηση περί διαζυγίου μεταξύ celebrities συγκεντρώνει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από θέματα όπως αυτό. Στην πιθανή αντίρρηση ότι η χλωρίδα και η πανίδα τόπων του Διαδικτύου δε συνιστούν αντιπροσωπευτικό δείγμα, τα ίδια ισχύουν και στην τηλεόραση, στον τύπο, στην κυρίαρχη θεματολογία γενικότερα.

Τελικά, η κουλτούρα της εποχής, σε συνδυασμό με την υπερφόρτωση πληροφοριών και την αίσθηση ότι ελάχιστα μπορούν να επηρεάσουν τον κόσμο, οδηγεί όλο και περισσότερους σε ένα είδος αντιδραστικής εσωστρέφειας – σε ενασχολήσεις με στενό ορίζοντα αλλά άμεση ανταπόδοση, συνήθως σχετική με την ικανοποίηση βασικών ενστίκτων. Αποτυπώνεται το κυνήγι αυτό του εφήμερου στην κυρίαρχη στάση ζωής, που απορρίπτει τους βαθείς προβληματισμούς και δίνει την έμφαση στο τώρα. Κι έτσι, ενώ π.χ. ένα από τα πρώτα σκιρτήματα νοημοσύνης θα πρέπει να ήταν η επίγνωση του επικείμενου θανάτου, την εποχή της εικόνας και των ινστιτούτων ομορφιάς, κάθε σχετική συζήτηση εξορκίζεται. Νομοτελειακά, βέβαια, όλα τα «εξορκισμένα υπαρξιακά» βρίσκουν τον τρόπο να επιστρέφουν στις κοινωνίες, συχνά εξευγενισμένα και εξευμενισμένα. Ίσως έτσι να εξηγείται η πρόσφατη μόδα της αποτύπωσης κρανίων σε ρούχα, εσώρουχα, τατουάζ, αξεσουάρ, ακόμη και παιδικές πιτζάμες.

Επιστρέφοντας στην αρχική συζήτηση, προηγουμένως κάναμε λόγο για συλλογικό ασυνείδητο. Και αναφερθήκαμε στο θέμα των UFO, σημειώνοντας ότι για μια συνολική εικόνα, κανείς θα έπρεπε να έχει παρακολουθήσει την ιστορία από την αρχή. Όμως, και αυτή η εικόνα αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης εικόνας, που ξεκίνησε να διαμορφώνεται στις αρχές του 20ου αιώνα. Σχετική είναι μία σημαντική επέτειος εκατό χρόνων που συμπληρώνεται αυτόν τον καιρό, άγνωστη στους περισσότερους. Αφορά την 1η Ιανουαρίου 1925, ημέρα που ο αστρονόμος Edwin Powel Hubble παρουσίασε στην Αμερικανική Εταιρία Αστρονομίας αδιάσειστα στοιχεία περί της ύπαρξης ενός άλλου γαλαξία εκτός του δικού μας – εκείνον της Ανδρομέδας. Έτσι, ενώ μέχρι τότε πιστευόταν ότι μοναδικός γαλαξίας ήταν «Ο Γαλαξίας» μας, από εκείνη τη μέρα και μετά, σταδιακά, αποκαλύφθηκε ότι ο γαλαξίας μας δεν αποτελεί παρά «ένα γαλαξία» ανάμεσα σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια, ή και τρισεκατομμύρια άλλους (σχετικά: https://www.discovermagazine.com/the-sciences/january-1-1925-the-day-we-discovered-the-universe, https://en.wikipedia.org/wiki/Edwin_Hubble). Ξαφνικά, το Σύμπαν μεγάλωσε κατά πολλές τάξεις μεγέθους, ενώ η εικόνα του ανθρώπου μέσα σε αυτό μίκρυνε αντιστοίχως. Είχε προηγηθεί, λίγα χρόνια νωρίτερα, η διατύπωση της Κβαντικής Θεωρίας, που καταδείκνυε την αδυναμία της νευτώνειας, και κατ' επέκταση της ανθρώπινης λογικής, να ερμηνεύσει συνολικά τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου. (Η διατύπωση της Κβαντικής Θεωρίας τοποθετείται το 1900 – https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_quantum_mechanics. Όσο για την ισχύ της, δεν πρόκειται για εικασίες. Στα βίντεο των διευθύνσεων https://www.youtube.com/watch?v=5SIxEiL8ujA και https://www.youtube.com/watch?v=zcqZHYo7ONs) παρουσιάζεται ένα απλό πειραματικό παράδοξο, που ερμηνεύεται μόνο ως κβαντικό φαινόμενο.)

Οι δύο αυτές εξελίξεις των αρχών του προηγούμενου αιώνα είχαν καθοριστική επίδραση στο ασυνείδητο της ανθρωπότητας, αλλά και σε μεμονωμένα άτομα με βαθύτερη επίγνωση της σημασίας τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα χρόνο μετά την αποκάλυψη της ύπαρξης άλλων γαλαξιών, το 1926, ο γνωστός Αμερικανός συγγραφέας Howard Philips Lovecraft έγραψε το διήγημα "The Call of Cthulhu", που θα έδινε γένεση στη λεγόμενη Μυθολογία Κθούλου και στο είδος των ιστοριών Κοσμικού Τρόμου. Σε αυτές, η ασημαντότητα του ανθρώπου μέσα στο αχανές Σύμπαν αντιπαραβάλλεται με ράτσες όντων πανάρχαιων, ασύγκριτα εξελιγμένων, τόσο ολοκληρωτικά ξένων και ασύμβατων με καθετί ανθρώπινο, ώστε να μοιάζουν θεοί. Γύρω από το τελευταίο αυτό στοιχείο είναι που συνήθως υφαίνεται η πλοκή στις ιστορίες του είδους. Ωστόσο, ο τρόμος, ο καθεαυτό κοσμικός τρόμος, προκύπτει από μόνο το γεγονός του αμελητέου των ανθρώπινων μεγεθών στις κοσμικές κλίμακες.

Κοιτάζοντας ξανά στο σήμερα, γίνεται φανερό ότι η ανθρώπινη ιδέα περί μοναδικότητας, προνομιακού ρόλου, κεντρικής θέσης στον κόσμο κλπ. έχει δεχθεί απανωτά πλήγματα μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Πρώτα το ηλιοκεντρικό σύστημα ήρθε να αντικαταστήσει το γεωκεντρικό, μετά ανακαλύφθηκαν άλλοι γαλαξίες, μετά ξεκίνησαν συζητήσεις για πολλαπλές διαστάσεις, πολλαπλά σύμπαντα, πολλαπλές Πραγματικότητες, τα δε τριάντα τελευταία χρόνια έχουν εντοπιστεί περί τους 5000 εξωπλανήτες –πλανήτες, δηλαδή, εκτός του δικού μας ηλιακού συστήματος– για αρκετούς από τους οποίους υπάρχουν και δεδομένα ως προς τη σύσταση, την ατμόσφαιρα κλπ. Είναι δραματική η έκπτωση της σημασίας του ανθρώπου στη μεγάλη εικόνα. Και ο αντίκτυπος ξεκινά από το συλλογικό και φτάνει στο ατομικό επίπεδο. Δεν είναι περίεργη, λοιπόν, εκείνη η γενικευμένη στροφή στο εφήμερο που λέγαμε, ιδίως αν ληφθούν υπόψιν τα ρεύματα της εποχής. Οι άνθρωποι προτιμούν να αισθάνονται σημαντικοί στα ασήμαντα, παρά ασήμαντοι στα σημαντικά. Είναι υπαρξιακή ανάγκη αυτή, που δεν επιδέχεται εκλογικεύσεις. Γι' αυτό και η συμμόρφωση με τις εκάστοτε μόδες είναι για πολλούς κάτι το ενστικτώδες.

Κάπως έτσι, σε κρίση εικόνας εαυτού και αναζήτηση ρόλου, συμπληρώνουμε το πρώτο αυτό τέταρτο του 21ου αιώνα. Αρκετοί πιστεύουν ότι εισερχόμαστε σε έναν νέο Μεσαίωνα, βλέποντας στην κατάσταση ενδείξεις μιας μη αναστρέψιμης παρακμής. Μπορεί. Από την άλλη, είναι γνωστό ότι η Εξέλιξη λειτουργεί μη γραμμικά. Κατά το βιολογικό φαινόμενο της Μεταμόρφωσης, που παρατηρείται σε αρκετά ζωικά είδη, ο οργανισμός εκδηλώνει μία απότομη, εκτεταμένη αλλαγή της σωματικής δομής, με ανάπτυξη νέων οργάνων, συχνά συνοδευόμενη από αλλαγές στην τροφική συμπεριφορά. Ίσως η ανθρωπότητα, σαν οργανισμός, να μπαίνει σε μια ανάλογη φάση. Στην περίπτωση αυτή, ουδείς μπορεί να προβλέψει το προϊόν της μετάλλαξης. Ίσως το αποτέλεσμα να μη μας αρέσει. Μοναδικός στόχος της Εξέλιξης είναι η επιβίωση, ασχέτως του πόσο ελκυστικά ή αποκρουστικά μπορεί να φαντάζουν σ' εμάς τα προϊόντα της. Το Σύμπαν είναι παγερά αδιάφορο στα συναισθήματα μας. Και το παγερά αυτό είναι κυριολεκτικό (Astronomy). 

ΥΓ. Παρεμπιπτόντως, σχετικά με εκείνα τα UAP της κατηγορίας «άλλο», μιας και αναφερθήκαμε στην Κβαντική Θεωρία: Ανεπτυγμένη τεχνολογία ισοδυναμεί με βαθύτερη κατανόηση και αξιοποίηση των νόμων της φύσης. Ένας υπερπροηγμένος εξωγήινος πολιτισμός, ικανός να φτάνει στη Γη, σίγουρα θα είχε προχωρήσει τις γνώσεις του –και τις εφαρμογές τους– στον τομέα της Κβαντικής Φυσικής. Σε ένα τέτοιο επίπεδο, με κβαντικές εφαρμογές υπέρθεσης, διεμπλοκής, σηράγγωσης κλπ., ίσως η επαφή με έναν άλλο πολιτισμό, από μια διαφορετική «κβαντική πραγματικότητα», να ήταν προβληματική, αφού ρόλο παρατηρητών θα έπαιζαν πλέον όντα με εντελώς ξένο υπόβαθρο, ο δε ρόλος του Παρατηρητή σε κάθε κβαντικό φαινόμενο είναι κεντρικός. Ίσως, για τους υποθετικούς εξωγήινους, αυτός να ήταν ένας λόγος προκειμένου να αποφεύγουν την επαφή μαζί μας.

Θα μπορούσε να αποτελέσει κεντρική ιδέα διηγήματος επιστημονικής φαντασίας, αν δεν αποτελεί ήδη. Πάλι, ίσως να μην πρόκειται για φαντασία.

05/12/2023