Η δίνη παρουσιάζεται ιδιαίτερα συχνά στις καγκελόπορτες των σπιτιών, για την αυξημένη της αυτή συχνότητα, όμως, υπάρχει ένας πρακτικός λόγος: προκειμένου να αποφεύγονται τραυματισμοί, οι απολήξεις των ράβδων στις παραστάσεις έπρεπε να μη μένουν εκτεθειμένες. Ένας εύκολος και παράλληλα αποδεκτός αισθητικά τρόπος ήταν η περιέλιξη τους σε σπείρες.
Εκτός, τώρα, των περιπτώσεων αυτών, όπου τα σπειρώματα εξυπηρετούν πρακτικούς σκοπούς, το σχέδιο της δίνης απαντάται συχνά, είτε ως συμπληρωματικό στοιχείο άλλων παραστάσεων...
|
|
 |
 |
...είτε ως αυτοτελές–κυρίαρχο σχέδιο:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Σημειωτέον ότι στις δύο τελευταίες από τις παραπάνω πόρτες οι δίνες συνοδεύονται και από ανάλογους στροβίλους, κατά τρόπο ώστε οι παραστάσεις να παραπέμπουν στην ιδέα του στροβιλισμού (προσέξτε ότι σε όσες πόρτες είναι δίφυλλες η φορά της δίνης είναι αντίστροφη μεταξύ των δύο φύλλων).
Οι συμβολισμοί της δίνης είναι οικείοι και διαδεδομένοι. Στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο, οι περισσότερες περιγραφές ή σκηνές όπου ενέχεται η έννοια της απότομης και καθοριστικής μετάβασης σε μία νέα ψυχική/σωματική κατάσταση παραλληλίζονται με την αίσθηση της δίνης και του στροβιλισμού. Έτσι, ο πρωταγωνιστής που βιώνει μια βαθιά αλλαγή της πραγματικότητας νιώθει ότι «τον ρουφάει μια δίνη», εκείνος που χάνει τις αισθήσεις του πέφτει σε «σκοτοδίνη», εκείνος που αντιλαμβάνεται ξεκάθαρα πλέον τις καταστάσεις γύρω του νιώθει «σαν να βγήκε από μια δίνη», κ.ο.κ. Αντίστοιχα, στην καθημερινή γλώσσα χρησιμοποιούμε εκφράσεις όπως «στη δίνη του πολέμου» ή «στη δίνη των ναρκωτικών» για να περιγράψουμε καταστάσεις έντονα φορτισμένες, από τις οποίες είναι δύσκολο να ξεφύγει κανείς. Γενικά, στο ανθρώπινο υποσυνείδητο η δίνη ταυτίζεται με την αίσθηση της ραγδαίας και ανεξέλεγκτης μεταβολής.
Στο ιδιαίτερα στυλιζαρισμένο αυτό μοτίβο, η κεντρική πύλη του οικήματος παραπέμπει σε πολλαπλές μικρότερες πύλες:
|
|
|
|
|
|
|
|
Απαντάται σπάνια, και η κατανομή του είναι τυχαία. Για το συμβολισμό της πύλης, μάλλον δε χρειάζεται να παραθέσουμε κάτι.
Το μοτίβο αυτό απαντάται σχεδόν αποκλειστικά στις συνοικίες πέριξ του κέντρου της Αθήνας. Σαν σχέδιο, είναι ασυνήθιστο:
|
|
|
|
|
|
|
|
Σχετικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο "Εικόνες και Σύμβολα" του Mircea Eliade (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ).
Στα μιθραϊκά μυστήρια η τελετουργική σκάλα (κλίμαξ) είχε επτά σκαλοπάτια, φτιαγμένα από διαφορετικά μέταλλα το καθένα. Σύμφωνα με τον Κέλσο (Ωριγένης, Κατά Κέλσου,. VI, 22) το πρώτο σκαλοπάτι ήταν φτιαγμένο από μολύβι και αντιστοιχούσε στον «ουρανό» του πλανήτη Κρόνου, το δεύτερο από χαλκό (Αφροδίτη), το τρίτο από μπρούντζο (Ζευς), το τέταρτο από σίδερο (Ερμής), το πέμπτο από «νομισματικό μετάλλευμα» (¶ρης), το έκτο από ασήμι (σελήνη) και το έβδομο από χρυσάφι (ήλιος). Το όγδοο, λέει ο Κέλσος, αντιπροσωπεύει τη σφαίρα των απλανών αστεριών. Ανεβαίνοντας αυτή την τελετουργική σκάλα ο μύστης περνούσε πραγματικά από τους 7 ουρανούς κι έτσι υψωνόταν μέχρι το Εμπυρείον. Όπως ανεβαίνοντας τους 7 ορόφους του βαβυλωνιακού ζιγκουράτ, έφταναν ως τον τελευταίο ουρανό ή όπως περνούσαν τις διάφορες κοσμικές ζώνες ανεβαίνοντας τους εξώστες του ναού Μπαραμπουντούρ, που καθώς είδαμε, αποτελούσε ο ίδιος Κοσμικό Όρος ή imago mundi. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς πως η σκάλα της μιθραϊκής μύησης ήταν ¶ξονας του Κόσμου και βρισκόταν στο Κέντρο του Σύμπαντος. Αλλιώς δε θα μπορούσε να γίνει η ρήξη των επιπέδων. Ως γνωστόν, «μύηση» σημαίνει θάνατος και ανάσταση του νεοφύτου ή, σε άλλες περιπτώσεις, κάθοδος στον ¶δη, που την ακολουθεί η άνοδος στον Ουρανό.
Οι ομόκεντροι κύκλοι φέρνουν κατά νου την έννοια των «επιπέδων» ή «ζωνών», η οποία απαντάται σε όλα ανεξαιρέτως τα μαγικοθρησκευτικά μυητικά συστήματα. Τα δε Ζιγκουράτ, οι αρχαίοι Βαβυλωνιακοί ναοί, ενσωματώνουν στην αρχιτεκτονική τους αυτήν ακριβώς την ιδέα:
Εδώ, θα παραθέσουμε ένα ακόμα σχετικό απόσπασμα από το ίδιο βιβλίο, το οποίο θα μας εισάγει και στο επόμενο μοτίβο.
Δε χρειάζεται λοιπόν να επιμείνουμε: η ιστορία των θρησκειών αναφέρει πάρα πολλές τελετουργικές κατασκευές «Κέντρου». Σημειώνουμε μόνο κάτι αξιόλογο κατά τη γνώμη μας: όσο οι αρχαίοι ιεροί τόποι, ναοί ή βωμοί χάνουν τη θρησκευτική τους σημασία, ανακαλύπτονται και εφαρμόζονται νέα γεωμαντικά, αρχιτεκτονικά και εικονογραφικά σχήματα, που τελικά, με τρόπο μάλιστα εκπληκτικό καμιά φορά, αναπαρασταίνουν το συμβολισμό του «κέντρου». Ας δώσουμε μόνο ένα παράδειγμα: την κατασκευή και λειτουργία του μαντάλα. «Κύκλος» σημαίνει αυτός ο όρος, που οι θιβετιανές μεταφράσεις τον αποδίνουν άλλοτε σαν «κέντρο» και άλλοτε σαν «αυτό που περιβάλλει». Και πραγματικά το μαντάλα παρουσιάζει πολλούς κύκλους, όχι όλους ομόκεντρους, εγγεγραμμένους σ' ένα τετράγωνο. Σ' αυτό το διάγραμμα, που σχεδιάζεται καταγής με χρωματιστά νήματα ή με χρωματιστή σκόνη ρυζιού, μπορούν να πάρουν θέση οι θεότητες του «ταντρικού πανθέου». Το μαντάλα λοιπόν παρασταίνει μια imago mundi και ταυτόχρονα ένα συμβολικό πάνθεον. Ο νεόφυτος πρέπει κατά τη μύησή του να εισδύσει στις διάφορες ζώνες και να φτάσει στα διάφορα επίπεδα του μαντάλα. Αυτό το τελετουργικό τυπικό της διείσδυσης μπορεί να θεωρηθεί ανάλογο με το γνωστότατο τυπικό της πορείας γύρω απ' το ναό (πρανταξίνα) ή της βαθμιαίας, από εξώστη σε εξώστη ανύψωσης μέχρι τις «αγνές γαίες» του ψηλότερου επιπέδου του ναού. Αλλά η εισαγωγή του νεόφυτου σ' ένα μαντάλα μπορεί στη μύηση να αντιστοιχεί με τη διείσδυση σ' ένα λαβύρινθο. Αφού μάλιστα ορισμένα μαντάλα μοιάζουν πραγματικά με λαβύρινθο. Η λειτουργία του μαντάλα μπορεί να θεωρηθεί τουλάχιστον διπλή, όπως και του λαβυρίνθου. Από τη μια μεριά, η εισαγωγή σ' ένα μαντάλα σχεδιασμένο στο έδαφος ισοδυναμεί με τελετουργία μύησης κι απ' την άλλη, το μαντάλα «υπερασπίζει» το νεόφυτο από κάθε εξωτερική, βλαβερή δύναμη και συγχρόνως τον βοηθάει να συγκεντρωθεί, να βρει το δικό του «κέντρο».
Απ' όλα τα μοτίβα, ο λαβύρινθος συγκεντρώνει τα πιο ανομοιόμορφα μεταξύ τους σχέδια, η δε έννοια του λαβυρίνθου υπονοείται περισσότερο παρά αποτυπώνεται. Απαντάται πολύ σπάνια:
|
|
|
|
|
|
|
|
Ολόκληρες αρχαίες πόλεις στο Νεπάλ έχουν βρεθεί κτισμένες στο σχήμα του λαβυρίνθου, ενώ ιδεογράμματα με το σχήμα του λαβύρινθου έχουν βρεθεί σκαλισμένα στα βράχια των ¶λπεων και χρονολογούνται σε ηλικίας 3000 ετών. Ο μύθος του λαβυρίνθου της Μινωικής Κρήτης είναι, βέβαια, κατά πολύ αρχαιότερος (ένα μέρος του τεράστιου όγκου δεδομένων γύρω από τις λειτουργίες και τους συμβολισμούς του λαβυρίνθου παρουσιάζεται στο site της διεύθυνσης http://www.labyrinthos.net).
Αν κοιτάξετε, πάντως, προσεκτικά το σχέδιο της τελευταίας από τις παραπάνω πόρτες, θα διακρίνετε κρυμμένο ένα κλειδί του σολ. Ναι, υπάρχουν και μουσικά σύμβολα.
|
|
|
|
Έτσι, για να κλείσουμε αρμονικά την περιήγηση μας αυτή.
Αυτά είναι τα κυριότερα μοτίβα των παραστάσεων που απαντώνται στις καγκελόπορτες των παλιών κατοικιών της Αθήνας. Οι ερμηνείες σε σχέση με τη σημασία και τις πιθανές προεκτάσεις τους είναι σε τελική ανάλυση θέμα άποψης. Προς σχηματισμό αυτής της τελευταίας, ωστόσο, θα πρέπει πρώτα να σταθούμε και σε κάποια άλλα σχέδια.
|
|
|
