Ξεκινήσαμε τις βόλτες μας σαν τουρίστες. Επιδίωξη μας ήταν να απαλλαγούμε, προσωρινά και κατά μικρό βαθμό έστω, από τους εποπτικούς μηχανισμούς της συνείδησης, που επιτηρούν και παρεμβαίνουν μονίμως στον τρόπο με τον οποίο αξιολογούμε τις πληροφορίες που μας δίδονται από τις αισθήσεις μας. Όμως, σκοπός της όλης αυτής προσπάθειας ήταν να προχωρήσουμε, όχι απλώς να παρατηρήσουμε. Και για το σκοπό αυτό απαιτείται η συνδρομή ενός από τους παραδοσιακούς συμμάχους του ανθρώπου: της λογικής. Αλλά, η λογική προαπαιτεί τη συνείδηση. Έτσι λοιπόν, χωρίς ακόμα να απομακρυνθούμε από τον αρχικό μας ρόλο των παρατηρητών, θα βάλουμε και τη συνείδηση στο παιχνίδι, ώστε να αναβαθμιστούμε σε συνειδητούς παρατηρητές. Τώρα που μάθαμε την τέχνη, μπορούμε να ξαναγίνουμε «τουρίστες» όποτε χρειαστεί.
Ρίξαμε μια φευγαλέα μόνο ματιά στην ενότητα "Σημάδια, ίχνη, σημεία και τέρατα" και προσπεράσαμε, καθώς η συζήτηση οδηγούσε αλλού. Όμως, το θέμα με τα σχέδια στις πόρτες πάει πολύ μακριά.
Μιλάμε για κάποιες πόρτες κτιρίων της παλιάς κυρίως Αθήνας, και για τις παραστάσεις που αυτές φέρουν στα κάγκελα τους:
|
|
|
|
Τις περασμένες δεκαετίες, αυτό ήταν το καθιερωμένο στυλ στις πόρτες των σπιτιών: σιδερόπορτες με ημιδιαφανές τζάμι πίσω από κάγκελα, τα οποία, εκτός από προστασία, πρόσφεραν και διακόσμηση, καθώς σχημάτιζαν διάφορες παραστάσεις.
Το θέμα θα ήταν καθαρά εικαστικού ενδιαφέροντος αν ανάμεσα στις παραστάσεις αυτές δεν υπήρχαν και ορισμένες που παραπέμπουν σε πανανθρώπινα αρχετυπικά σύμβολα. Και πάλι, δεδομένης της ασύνειδης προέλευσης και της οικουμενικότητας όλων των αρχετυπικών συμβόλων, η ύπαρξη τους δε θα προκαλούσε έκπληξη αν δε συνοδεύονταν κι από ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό: οι παραστάσεις, ή μάλλον τα μοτίβα των παραστάσεων αυτών, παρουσιάζουν συγκεκριμένη κατανομή στις γειτονιές της πόλης. Κάποια χαρακτηρίζονται, για παράδειγμα, από αυξημένη συγκέντρωση σε ορισμένες συνοικίες, ενώ απουσιάζουν παντελώς από άλλες, στις οποίες επικρατούν μοτίβα με εντελώς διαφορετικές, συχνά «ανταγωνιστικές» (η σημασία του όρου θα διευκρινιστεί στη συνέχεια) παραστάσεις. Σε κάποιες περιπτώσεις, η μετάβαση από τη μία «επικράτεια» στην άλλη γίνεται απότομα και ολοκληρωτικά, ενώ σε άλλες η μετάβαση είναι ομαλή, με μεικτά μοτίβα και ενδιάμεσα θέματα παραστάσεων στα όρια των περιοχών. ¶λλες παραστάσεις, πάλι, απαντώνται διασκορπισμένες σε όλη την πόλη, δίχως να ακολουθούν κάποια ιδιαίτερη κατανομή. Υπάρχουν, τέλος, και παραστάσεις που ξεφεύγουν εντελώς από τα υπόλοιπα μοτίβα. Τοποθετημένες σε σημεία–κλειδιά του αστικού ιστού, εκπέμπουν το σιωπηλό τους μήνυμα με παράδοξη μερικές φορές ευκρίνεια. Τις παραστάσεις αυτές θα τις αφήσουμε για το τέλος.
Μια επιπόλαιη θεώρηση θα μπορούσε να οδηγήσει στην εντύπωση πως η επανάληψη των σχεδίων στις πόρτες θα ήταν δυνατόν να ερμηνευθεί με μόνη την τάση μίμησης και αντιγραφής των παραστάσεων από τεχνίτη σε τεχνίτη· και πως η αναπαραγωγή τους από πόρτα σε πόρτα θα μπορούσε να οφείλεται απλώς σε περιορισμένο αριθμό επιλογών, μεταξύ τυποποιημένων και καθιερωμένων προτύπων. Όμως, η σημειολογία, η τοπολογική διαφοροποίηση και οι λοιπές ιδιαιτερότητες στην κατανομή τους αρκούν για να πείσουν περί του αντιθέτου. Για παράδειγμα, σε κάποιες περιοχές, όλες σχεδόν οι πόρτες με πρόσωπο προς Βορρά φέρουν το σχέδιο του δέντρου, ενώ στις πόρτες που κοιτούν προς την Ανατολή ενσωματώνεται το σχέδιο του ήλιου. Εξάλλου, όπως θα δούμε, είναι τα μοτίβα που επαναλαμβάνονται, όχι τα σχέδια καθαυτά.
Εδώ, θα πρέπει να σημειωθεί και μία ιδιαίτερη πτυχή όσων συζητάμε: η πόρτα αποτελεί την είσοδο του εκάστοτε οικήματος. Συνιστά την πύλη μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η πρόσβαση στο εσωτερικό του, και καθένας ή καθετί που θα θελήσει να εισέλθει σε αυτό θα πρέπει πρώτα να τη διαβεί. Κατ' αυτή την έννοια, ένα σύμβολο ενσωματωμένο στην πόρτα ενός σπιτιού θα μπορούσε να παίζει το ρόλο «σφραγίδας», η οποία αποτρέπει την εισδοχή εχθρικών–ανεπιθύμητων επιρροών, ή σηματοδοτεί τη δεκτικότητα προς άλλες, φιλικές–ευπρόσδεκτες επιρροές. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για το ότι οι συμβολικές παραστάσεις βρίσκονται σχηματισμένες κυρίως στις πόρτες των διαφόρων οικημάτων, και σπανιότερα σε άλλα ανοίγματα, όπως μπαλκόνια, παράθυρα και φεγγίτες.
Όπως είπαμε, οι παραστάσεις που μας απασχολούν απαντώνται στα παλαιότερα κυρίως κτίρια της Αθήνας –ιδίως εκείνα που κατασκευάστηκαν πριν τη δεκαετία του 1970– καθώς αυτά είναι που φέρουν και τις πόρτες της αντίστοιχης τεχνοτροπίας. Ως αποτέλεσμα, οι σχετικές παραστάσεις απαντώνται στις παλιότερες κυρίως συνοικίες, και πολύ σπανιότερα σε νεόδμητες περιοχές. Ωστόσο, και οι νεότερες αυτές περιοχές δε στερούνται ανάλογων συμβόλων, διαφορετικού μεν τύπου, αλλά ίδιου περιεχομένου. Και δεν είναι μόνο η Αθήνα, ανάλογες συμβολικές παραστάσεις μπορεί κανείς να συναντήσει στις πόρτες και άλλων πόλεων της Ελλάδας, αλλά και του εξωτερικού.
Ας δούμε, όμως, μερικά τέτοια μοτίβα, κρατώντας τη σχετική συζήτηση για το τέλος. Μια συμβουλή μόνο πριν ξεκινήσουμε: μη βιαστείτε να βγάλετε συμπεράσματα. Τα σύμβολα και οι εικόνες τους έρχονται από πολύ μακριά, ο δε κορεσμός της διάθεσης για εμβάθυνση με τις πρώτες αόριστες, γενικόλογες ερμηνείες αποτελεί προνόμιο των αδαών. Αν τελικά υπάρχει κάποια ευρύτερη νομοτέλεια στους συμβολισμούς και στην κατανομή των παραστάσεων στις πόρτες, αυτή θα πρέπει να πηγάζει από κάπου πέραν κάθε συνειδητής σκοπιμότητας.
Ανάμεσα στα διάφορα ετερόκλητα σχέδια, αποτελεί το πιο συνηθισμένο μοτίβο, και απαντάται κυρίως στην ακόλουθη μορφή:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Θυμίζει το «Κοσμικό Δέντρο» με τους συμβολισμούς του, και καθώς για μια στοιχειώδη ανάλυση θα απαιτούνταν πολλές σελίδες, ενδεικτικά μόνο παραθέτουμε τα παρακάτω αποσπάσματα από το βιβλίο "Εικόνες και Σύμβολα" του Mircea Eliade (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ).
Η πιο διαδεδομένη παραλλαγή του συμβολισμού του Κέντρου είναι το Κοσμικό Δέντρο, που βρίσκεται στη μέση του Σύμπαντος και που στηρίζει σαν άξονας τους τρεις Κόσμους. Η βεδική Ινδία, η αρχαία Κίνα, η γερμανική μυθολογία, καθώς και οι «πρωτόγονες θρησκείες», αντικρύζουν με διάφορες μορφές αυτό το Κοσμικό Δέντρο, που οι ρίζες του βυθίζονται μέχρι τον ¶δη και τα κλαδιά του αγγίζουν τον Ουρανό. Στις μυθολογίες της κεντρικής και βόρειας Ασίας, τα 7 ή 9 κλαδιά του συμβολίζουν τα 7 ή 9 ουράνια πεδία, δηλαδή τους επτά πλανητικούς ουρανούς. Δεν υπάρχει λόγος να επεκταθούμε εδώ σχετικά με τον πολύπλοκο συμβολισμό του Δέντρου του Κόσμου. Μας ενδιαφέρει κυρίως ο ρόλος του στις «ιεροτελεστίες του Κέντρου». Μπορούμε γενικά να πούμε πως τα περισσότερα ιερά και τελετουργικά δέντρα, που συναντάμε στην ιστορία των θρησκειών , δεν είναι παρά μιμήσεις, ατελή αντίγραφα αυτού του αρχετυπικού υποδείγματος, του Δέντρου του Κόσμου. Δηλαδή, όλα τα ιερά δέντρα υποτίθεται πως βρίσκονται στο Κέντρο του Κόσμου και όλα τα τελετουργικά δέντρα ή στύλοι που καθιερώνονται πριν από μια ιεροτελεστία ή κατά τη διάρκειά της, είναι σαν να προβάλλονται με τρόπο μαγικό στο Κέντρο του Κόσμου. Ας περιοριστούμε σε μερικά μόνο παραδείγματα. Στη βεδική Ινδία, ο θυσιαστήριος στύλος (γιούπα) είναι φτιαγμένος από ένα δέντρο που εξομοιώνεται με το Παγκόσμιο Δέντρο. Όταν το κόβουν, ο θύτης ιερέας του λέει: «Με την κορυφή σου μη σκίζεις τον Ουρανό, με το κέντρο σου μην πληγώνεις την ατμόσφαιρα...» Φαίνεται καθαρά ότι πρόκειται για το ίδιο το Δέντρο του Κόσμου. Από το ξύλο του φτιάχνουν το θυσιαστήριο στύλο, που γίνεται κάτι σαν κοσμική στήλη: «Ορθώσου, ω Κύριε του δάσους, στην κορυφή της Γης!» τον καλεί η Ριγκ Βέδα, ΙΙΙ, 8, 3. «Με την κορφή σου βαστάς τον Ουρανό, με το μεσαίο τμήμα σου γεμίζεις τον αέρα, με το πόδι σου στερεώνεις τη Γη», κηρύχνει η Σαταπάθα Βραχμάνα, ΙΙΙ, 7 , 1, 4...
...και πρώτα–πρώτα στους αρκτικούς και βορειοαμερικανικούς λαούς: ο κεντρικός στύλος των κατοικιών τους εξομοιώνεται με τον Κοσμικό ¶ξονα. Στη βάση αυτού του στύλου αποθέτουν τις προσφορές στις ουράνιες θεότητες, γιατί μόνο από τούτο τον άξονα μπορούν οι προσφορές ν' ανεβούν στον ουρανό. Όταν η μορφή της κατοικίας αλλάζει και τη θέση της παίρνει η «γιουρτ» (όπως στους βοσκούς και κτηνοτρόφους της κεντρικής Ασίας), η μυθικολατρευτική λειτουργία του κεντρικού στύλου εξασφαλίζεται με την τρύπα για την έξοδο του καπνού. Για τις θυσίες βάζουν μες στη γιουρτ ένα δέντρο που η κορφή του προβάλλει απ' το άνοιγμα. Το θυσιαστήριο αυτό δέντρο με τα επτά κλαδιά του συμβολίζει τις επτά ουράνιες σφαίρες. Έτσι η κατοικία είναι ομόλογη με το Σύμπαν, αλλά θεωρείται και τοποθετημένη στο Κέντρο του Κόσμου, καθώς το άνοιγμα για τον καπνό βρίσκεται αντίκρυ στον πολικό αστέρα. Θα ξανάρθουμε λίγο πιο κάτω σ' αυτή τη συμβολική εξομοίωση της κατοικίας με το «Κέντρο του Κόσμου», γιατί φανερώνει μια από τις πιο διαφωτιστικές συμπεριφορές του αρχαϊκού θρησκευόμενου ανθρώπου. Για την ώρα, ας σταθούμε στις τελετουργίες της ανόδου, που γίνονται σ' ένα «κέντρο». Καθώς είδαμε ο Τάταρος, όπως κι ο Σιβηριανός σαμάν, σκαρφαλώνει σ' ένα δέντρο κι ο βεδικός θύτης ανεβαίνει σε μια σκάλα. Και τα δύο τελετουργικά τυπικά ακολουθούν τον ίδιο σκοπό, την άνοδο στον Ουρανό. Πολλοί μύθοι μιλάνε για ένα δέντρο, για μια κληματίδα, ένα σκοινί, έναν ιστό αράχνης ή μια σκάλα, που ενώνουν τη Γη με τον Ουρανό και χρησιμεύουν σε ορισμένα προνομιούχα άτομα για να ανεβαίνουν πραγματικά στον Ουρανό.
Το στολισμένο Χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί τη σύγχρονη εκδοχή της παγκόσμιας και πανάρχαιας αυτής παράδοσης, προσαρμοσμένη στο πνεύμα της εποχής και συνδεδεμένη με τη θρησκευτική εορτή των ημερών, ενώ στην αρχική του μορφή συνιστούσε στοιχείο των εορτασμών για την έλευση του νέου έτους. Διόλου τυχαία, το δέντρο που επιλέγεται για το σκοπό αυτό ανήκει στα κωνοφόρα (συνήθως έλατο), χαρακτηριζόμενο από έναν μακρύ και ευθύ κορμό–άξονα. Στη χώρα μας, διαδεδομένη είναι η παράδοση των καλικάντζαρων, οι οποίοι, ενώ όλον το χρόνο πριονίζουν τον κορμό του Δέντρου που στηρίζει τον κόσμο, αποτυγχάνουν τελικά να τον κόψουν, και, καθώς με την έλευση της νέας χρονιάς το δέντρο αποκαθίσταται στην αρχική του κατάσταση, η όλη διαδικασία ξεκινά πάλι από την αρχή. Αλλά και στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, αποτελεί έθιμο τις μέρες πριν την Πρωτοχρονιά να στήνεται ένας ψηλός στύλος στις πλατείες των πόλεων και των χωριών, με τρόφιμα και δώρα στην κορυφή του, τα οποία κερδίζει εκείνος που θα καταφέρει να αναρριχηθεί πρώτος σε αυτή.
Παρεμπιπτόντως, αν μετρήσετε τα κλαδιά των δέντρων στα σχέδια των σχετικών παραστάσεων και προσθέσετε και τον κορμό, θα καταλήξετε στις περισσότερες περιπτώσεις στον αριθμό επτά ή εννιά, δίχως φυσικά να λείπουν και οι εξαιρέσεις.
Οι προηγούμενες φωτογραφίες αποτυπώνουν την κυρίαρχη μορφή με την οποία απαντάται το μοτίβο του δέντρου στις πόρτες των σπιτιών. Σπανιότερα, αυτό παριστάνεται με άμεσο τρόπο...
... ενώ υπάρχουν και διάφορες άλλες παραλλαγές:
 |
 |
 |
Τώρα, αν σας έκανε εντύπωση η σβάστικα πάνω από την πόρτα της τελευταίας φωτογραφίας, θα πρέπει να γνωρίζετε πως και αυτό το σύμβολο απαντάται εγγεγραμμένο σε πολλές καγκελόπορτες.
|
|
|
|
Οι περισσότεροι ταυτίζουν τη σβάστικα με το σύμβολο του Ναζισμού. Τους τελευταίους τους διορθώνουν, με επικριτική συνήθως διάθεση, άλλοι, σημειώνοντας ότι η σβάστικα απετέλεσε ευρέως διαδεδομένο σύμβολο στην αρχαία Ελλάδα. Και αυτοί, όμως, πολλές φορές αγνοούν ότι η σβάστικα αποτελεί πανάρχαιο σύμβολο, διαδεδομένο στις περισσότερες χώρες της Ασίας, και ιδιαίτερα στην Ινδία.
Τέλος πάντων, προχωράμε.
Πολύ διαδεδομένο σαν σχέδιο, ο ήλιος απαντάται σε ποικιλία μοτίβων:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Οι συμβολικές προεκτάσεις του ήλιου είναι πασίγνωστες, και δεν υπάρχει λαός που να μην τον έχει τοποθετήσει σε περίοπτη θέση του θρησκειολογικού και μυθολογικού του πανθέου. Έτσι, εδώ θα αρκεστούμε να σημειώσουμε πως το ηλιακό μοτίβο παρουσιάζει έντονη τοπολογική κατανομή, αφθονώντας σε κάποια τμήματα της Αθήνας (π.χ. στα Πετράλωνα) και απουσιάζοντας από άλλα, ενώ η μετάβαση από τα μεν στα δε γίνεται συχνά με μεικτά μοτίβα, τα οποία, εκτός από τον ήλιο, ενσωματώνουν πολλές φορές και θαλάσσια στοιχεία:
Γεγονός που μας οδηγεί στα...
Πρόκειται για μοτίβο που περιλαμβάνει ετερόκλητες κατά βάση παραστάσεις, οι οποίες όμως στο σύνολο τους σχετίζονται με τον κόσμο της θάλασσας. Απαντώνται σχετικά σπάνια, και συνήθως παραπέμπουν στην ιδέα των κυμάτων:
|
|
|
Λεπτομέρεια: προσέξτε τα αυτοκόλλητα στο τζάμι της πόρτας αριστερά. |
Σπανιότερα απεικονίζουν κάτι πιο συγκεκριμένο, όπως γοργόνες...
...ή όστρακα...
Αξίζει τον κόπο να σταθούμε λίγο σε αυτά τα τελευταία. Κοιτάξτε, λοιπόν, την παραπάνω πόρτα, που βρίσκεται κάπου στο Γουδί, και κάντε μια σύγκριση με την ακόλουθη είσοδο, που βρίσκεται 300 περίπου χιλιόμετρα νοτιότερα, στα Χανιά της Κρήτης:
Όπως λέγαμε, τα περισσότερα μοτίβα βρίσκονται, με μικρές μόνο παραλλαγές, διεσπαρμένα σε όλη την Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες του κόσμου. Όσο για το όστρακο, αυτό απαντάται και υπό άλλες μορφές στις εισόδους των σπιτιών:
|
|
|
Ας δούμε, όμως, μερικά ακόμα σχετικά αποσπάσματα από το βιβλίο "Εικόνες και Σύμβολα" του Mircea Eliade (ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ).
Όστρακα βρέθηκαν επίσης στους τάφους της προδυναστικής Αιγύπτου. Για μεγάλο χρονικό διάστημα η Ερυθρά Θάλασσα πρόσφερε στους Αιγύπτιους τα κοχύλια της για φυλαχτά. Ανάλογη αφθονία κοχυλιών και άλλων οστρακοειδών αποκάλυψαν οι ανασκαφές και στην Κρήτη. Στη Φαιστό, σ' ένα νεολιθικό στρώμα, βρέθηκαν κοντά σε μια πήλινη μορφή γυναίκας όστρακα του είδους penctunculus, με αναμφισβήτητη θρησκευτική σημασία. Οι ανασκαφές του ¶ρθουρ Έβανς μας έδωσαν τη δυνατότητα να προσδιορίσουμε καθαρότερα τη μαγική αξία και τη λατρευτική λειτουργία των οστράκων (πρβλ. Palace of Minos, 1, σ.517 κ.ε.). Υπήρχαν πολλά σχέδια με θέμα τα κοχύλια και η επίμονη παρουσία τους οφειλόταν, όχι τόσο στη διακοσμητική τους αξία, όσο στο συμβολισμό τους (ό.α., σ.519, εικ.377 , 378). Μια ανακάλυψη, σπουδαία απ' αυτή την άποψη, που κατά την έγκυρη γνώμη του ¶ντερσον (σ.298) δείχνει το μεταβατικό κρίκο ανάμεσα στον ευρω–αφρικανικό πολιτισμικό κύκλο και στην ανατολική Ασία, έγινε από τον Pumpelly στο Ανού. Μα κι ο ίδιος ο ¶ντερσον βρήκε όστρακα στο Γιανγκ Τσάο Θουν, στο Σα Τσινγκ (στην έρημο του Τσεν Φου), δηλαδή σε προϊστορικούς οικισμούς, όπου οι ταφικές λάρνακες επιμαρτυρούν τα τόσο χαρακτηριστικά σχέδια, που ονομάστηκαν «death pattern» και «cowrie pattern» και που δεν αφήνουν την παραμικρή αμφιβολία για το συμβολισμό τους: θάνατος – αναγέννηση (Andersson, ό. α., σ.322 κ.ε.)...
...Στους Έλληνες το μαργαριτάρι ήταν σύμβολο του έρωτα και του γάμου. Τα όστρακα άλλωστε σχετίζονταν στενά από τα προελληνικά χρόνια με τις Μεγάλες Θεές. Όστρακα αφιέρωναν στην Αφροδίτη στην Κύπρο, όπου οδηγήθηκε η θεά μετά τη γέννησή της απ' τον αφρό της θάλασσας (Πλίνιος, Hist. Nat., ΙΧ, 30 και ΧΧΧΙΙ, 5). Ο μύθος για τη γέννηση της Αφροδίτης από μια θαλάσσια κόγχη (στρόμβο) είχε πιθανότατα διαδοθεί πλατιά στη μεσογειακή περιοχή. Ο Πλαύτος, που μεταφράζει ένα στίχο του Δίφιλου, την ξέρει αυτή την παράδοση: te ex concha natam esse autumnant. Στη Συρία ονόμαζαν τη θεά «Κυρά με τα μαργαριτάρια». Στην Αντιόχεια, «Μαργαριτώ». Το πλέγμα Αφροδίτη–όστρακο επιβεβαιώνεται κι από πολλά σχέδια χαραγμένα σε όστρακα (Deonna, ό.α., σ.402). Χωρίς αμφιβολία, γνώριζαν κι οι Έλληνες την παρομοίωση του θαλασσινού κοχυλιού με το γυναικείο γεννητικό όργανο.
| "Η γέννηση της Αφροδίτης" του Boticcelli. |
Διαδεδομένη είναι και στις μέρες μας η αντίληψη ότι τα οστρακοειδή επιδρούν ως αφροδισιακά. Με τα προηγούμενα κατά νου, ξανακοιτάξτε την πόρτα που βρίσκεται στα Χανιά. Μπορείτε μήπως να διακρίνετε κάποια επιμέρους στοιχεία της όλης παράστασης, που παραπέμπουν στην ιδέα της γονιμότητας;
|
|
|
